Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

KIMYOVIY ELEMENTLARNING (IONLARNING)
EKVIVALENT OG‘IRLIKLARI
Ionlar 
Ionlarning ekvivalent 
og‘irligi 
Ionlar 
Ionlarning ekvivalent 
og‘irligi 
Na
+
22,99 
Cl

35,46 
K
+
39,10 
Br

79,92 
Ca
2+
20,04 
J

126,91 
Mg
2+
12,16 
F

19,00 
Fe
3+
18,62 
2
4
SO

48,03 
Fe
2+
27,92 
3
HCO

61,02 
Al
3+
8,99 
3
CO

30,01 
Mn
2+
27,47 
3
NO

62,01 
Zn
2+
32,69 
2
NO

46,01 
Cu
2+
31,77 
HS

33,07 
Pb
2+
103,60 
3
HSiO

77,10 

---

2 8 3
Jadvalning davomi
Ionlar 
Ionlarning ekvivalent 
og‘irligi 
Ionlar 
Ionlarning ekvivalent 
og‘irligi 
Ba
2+
66,68 
4
2
H PO

96,99 
Sr
2+
43,81 
2
4
HPO

47,99 
Li 
6,94 
NH
4+
18,04 
21.3-jadval
YER OSTI SUVLARI TARKIBIDA ANIQLANGAN ELEMENT MIQDORNI
MG/L DAN MG EKV/L GA O‘TKAZISH KOEFFITSIYENTLARI
Ionlar 
Koeffitsiyent 
Ionlar 
Koeffitsiyent 
Na
+
0,0435 
4
NH

0,0554 
K
+
0,0250 
Cl

0,0282 
Ca
2+
0,0499 
Br

0,0125 
Mg
2+
0,0822 
J

0,0079 
Fe
2+
0,0358 
F

0,0526 
Fe
3+
0,0537 
2
4
SO

0,0208 
Al
3+
0,111 
3
HCO

0,0164 
Mn
2+
0,0364 
2
3
CO

0,0333 
Zn
3+
0,0306 
3
NO

0,0161 
Cu
2+
0,0315 
3
NO

0,0217 
Pb
2+
0,0096 
HS

0,0302 
Ba
2+
0,0146 
3
HSiO

0,0130 
Sr
2+
0,0228 
2
4
H PO

0,0103 
Li
+
0,114 
2
4
HPO
0,0208 
2. Yer osti suvlari tahlili natijalarini protsent-ekvivalent shaklida
ifodalash.
1 litr yer osti suvi tarkibidagi kation yoki anionlar miqdorini ayrim-
ayrim protsent-ekvivalentda (% ekv.) ifodalash uchun hamma natijalarni
yoki anionlar miqdorini 100 % deb olinadi. Har bir kation, anionlarning
1 litr suvdagi mg ekv. miqdorini 100 % ga nisbatan olinib, oddiy
proporsiya usulida aniqlanadi.
Misol uchun yer osti suvi tarkibidagi anionlarning umumiy miqdori
100%, mg ekv/
l da esa ularni (Cl
-
, 
2
4
SO

, 
3
NO

, 
3
HCO

, 
2
3
CO

) umumiy
miqdori 9,86 (21.4-jadval) bo‘lgani uchun Cl
-
-
36, 
2
4
SO

-
17, 
3
NO

-
1,
3
HCO

-
46 mg ekv. % ni tashkil etadi, shuningdek, kationlarni ham
mg ekv. % dagi qiymatlari aniqlanadi.

---

2 8 4
21.4-jadval
YER OSTI SUVLARI TAHLILI NATIJALARINI JADVAL HOLATIDA
KO‘RSATISH VA MG/L, MG EKV/L, EKV % LARDA IFODALASH
(F. F. Lopteev va I. Yu. Sokolovlardan)
Tarkibi 
Tarkibi 
Kationlar 
mg/l 
mg ekv/l 
ekv. % 
Anionlar 
mg/l 
mg ekv/l 
ekv. % 
Na
+
78 
3,39 
24 
Cl

125 
3,53 
36 
K
+
9 
0,23 
2 
2
4
SO

83 
1,73 
17 
Ca
2+
89 
4,44 
44 
3
NO

5 
0,08 
1 
Mg
2+
24 
1,97 
20 
3
HCO

276 
4,52 
46 
Fe
2+
0,2 
0,01 
— 
2
3
CO

— 
— 
— 
Jami 
10,04 
100 
Jami 
9,86 
100 
3. Yer osti suvlari tahlili natijalarini formula yordamida ifodalash.
M. G. Kurlov yer osti suvlari tahlili natijalarini quyidagi formula
yordamida ifodalashni taklif etgan:
GM.
kationlar
anionlar
TD.
Bu yerda: G — yer osti suvlarida uchrovchi ba’zi bir o‘ziga xos xusu-
siyatli elementlar va gazlar, g/l;
M — yer osti suvlarida uchrovchi mineral moddalarning miq-
dori, g/l;
formulaning suratida suvdagi kationlar va ularni miqdori,
ekv. %; maxrajida anionlar miqdori, ekv %;
T — yer osti suvlarining harorati, T°C;
D — suvning debiti, l/s.
Ushbu formulani u yoki bu hudud yer osti suvlari tahlili natijalari
asosida yozilsa, u quyidagi ko‘rinishni oladi:
3
4
3
60
40
15
2
52
25
20
5
2
1,5
20 C
2,1
0,6
HCO SO Cl NO
Ca Na Mg K
CO M
T
D

.
Formulada kasr chizig‘ining chap tomonida suvning gaz tarkibi (CO
2
2
va b.), umumiy minerallashish miqdori (M
0,6
), o‘ng tomonida suv
harorati (T
20
°C), debeti (D
2,1
), kasr chizig‘ining ustki qismida esa
anionlarning chapdan o‘ngga qarab kamayib borishi, ya’ni HCO
3
60
,
SO
4
40
, Cl
15
, NO
3
2
va kasr chizig‘ining ostki qismida kationlarning chap-
dan o‘ngga qarab kamayib borishi tartibi — Ca
52
, Na
25
, Mg
20
, K
5
yozil-
gan. Amaliyotda yer osti suvlarining nomi formula surati va maxrajida-

---

2 8 5
gi birinchi va ikkinchi anion va kationlarning miqdoriga qarab nomla-
nishi qabul qilingan. Agar o‘rganilayotgan suvga nom bersak, gidrokar-
bonat-sulfit-kalsiy-natriyli suv deb ataladi. Yer osti suvlarini nomlashda
anionlar va kationlar miqdori 10 % dan kam bo‘lsa, ular suvga nom
berishda hisobga olinmaydi.
Hozirda respublikamizning deyarli hamma hududlarida yer osti
suvlari, ayniqsa, mineral suvlarining kimyoviy tarkibi mukammal ravishda
o‘rganilib chiqilgan. Masalan, Toshkent va Farg‘ona vodiysi hudud-
laridagi mavjud yer osti mineral suvlarning tarkibi quyidagicha:
1) Qibray tumani, Yadro fizikasi instituti maydoni:
3
4
54
26
20
95
6
2
HCO Cl SO
Na (Ca )
SiO
0, 024M0,95
64


t
.
2) Farg‘ona vodiyosi, Chortoq sanatoriysi maydoni:
4
3
45
40
15
39
35
21
2
0,5
SO HCO (Cl )
Mg Ca Na
SiO
0, 010M
30


t
.
Birinchi holda mineral suvning nomi gidrokarbonat-xlor-natriyli,
ikkinchi holda sulfat-gidrokarbonat-magniy-kalsiyli suv deb ataladi.
4. Yer osti suvlari tahlili natijalarini chizma ko‘rinishida ifodalash.
Yer osti suvlari kimyoviy tarkibini chizma shaklida ko‘rsatish uchun
«Uchburchak» usuli qo‘llaniladi (21.2-rasm). Buning uchun anionlar
va kationlar uchun alohida-alohida uchburchaklar chizilib, birinchi
uchburchakning uch qismlariga anionlar (H CO
3
, Cl, SO
4
), ikkinchisi-
ning uch qismlariga kationlar (Na, Ca, Mg) joylashtiriladi. Uchbur-
chaklarning har bir tomoni 10 ga bo‘linib, har bir bo‘lak 10% mg.ekv
ga teng deb yoki 10 bo‘lakni ichida 100 % mg. ekv ionlar bor deb oli-
nadi. Uchburchaklar uchidan, ya’ni ionlar belgilaridan pastga va yuqoriga
21.2-rasm. Yer osti suvlarini tahliliy natijalarini uchburchak yordamida ifodalash
(G. V. Bogomolovdan).

---

2 8 6
qarab, ularni miqdori kamayib borishini hisobga olgan holda uchbur-
chaklardan tahlil natijalari to‘g‘ri kelgan nuqtalar topiladi. Har bir uch-
burchakdagi ana shu topilgan nuqtalarning o‘rniga (% mg.ekv miqdoriga)
qarab suvning tarkibiy nomi o‘qiladi.