GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 1760 yılında Hive hükûmeti Yamud kabilesinin eline geçmiştir. Bu dönemde Kuzey Harezm’e göç eden Karakalpaklar, Hive olaylarında daha da aktif rol almaya başlamıştır. Aynı yıl Özbekler, Yamud hükûmetine karşı ayaklanmışlardır. Bu mücadelede Konırat kabilesinin inakı Muhammed Emin de Özbek beyleriyle birlikte hareket etmiştir. 89 Muhammed Emin, Yamud Türkmenleriyle başarılı bir mücadeleden sonra hükûmeti hemen hemen eline geçirerek hanlığı merkezîleştirmeye çalışmıştır. 90 XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Karakalpaklar ve Arallı Özbekler üzerine Hive hanlarının saldırıları başlamıştır. Bu saldırılar Hive hanı Muhammed Emin İnak’ın (1770–1790) hâkimiyeti döneminde hız kazanmıştır. Muhammed Emin İnak’ın asıl amacı Karakalpakları ve Arallı Özbekleri tamamen hâkimiyet altına almaktır. Bu saldırıların başladığı dönemlerde önemli Karakalpak beylerinden biri olan Aydost Bey, obası olan Koldavlı boyunu da yanına alarak Hive Hanlığı’nın hâkimiyetine girmiştir.
Aydost Beyin bu hareketi Karakalpakların ve Arallı Özbeklerin gücünü zayıflatmıştır. Çünkü Aydost Bey, Hive hâkimiyetini kabul etmekle kalmamış aynı zamanda Hive hanının Karakalpaklar üzerine yaptığı seferlere de yardım etmiştir. Aydost Beyin başında bulunduğu Koldavlı boyunun Hive hâkimiyetini kabul etmesiyle Köközek tarafında yerleşmiş bulunan Arallı (Konıratlı) Karakalpaklar ile Yanıderyalı Karakalpaklar arasındaki sınır komşuluğu da sona ermiştir. Çünkü bu iki Karakalpak topluluğu arasında Aydost Beyin sahip olduğu topraklar yer almaktadır. 91
Hive hanları bu durum sayesinde Karakalpakların ikiye bölünmelerinden yararlanarak onları kolayca hâkimiyetleri altına almışlardır.
Muhammed Emin İnak öldükten sonra yerine oğlu Avez İnak (1790–1804) geçmiştir. Avez Han döneminde de Karakalpaklar üzerine yapılan seferlere devam edilmiştir. 92 1804–1806 yılları arasında Eltuzer Muhammed Emin İnak Han, Hive tahtına oturmuştur. Kendisi inak unvanını kaldırarak han unvanını kullanmıştır. Eltuzer Han zamanında Karakalpakların hâkimiyet altına alınması işi ciddiyetle
Giriş+10 s. Tıpkıbasım+73 s. Dizinler+1201 s. 89 W. Barthold, Four Studies on the History of Central Asia, Volume:3, Leiden 1962, s. 164. 90 Sabır Kamalov, Zavoyevaniye Karakalpakov Hivinskimi Hanami v kontse XVIII.-naçale-XIX. v.v. (XVIII. Yüzyılın Sonu XIX. Yüzyılın Başında Karakalpakların Hive Hanları Tarafından Fethedilmesi), Nukus 1958, s. 28. 91 Muhammed Rıza Mirâb Agahî, Riyazü’d-Devle, Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Sankt-Petersburg Bölümü Arşivi, No:E6-III, D–113, s. 74 a -75 a . 92 Zeki Velidi Togan, “Harizm”, İA, Cilt V, İstanbul 1950, s. 254–255. 31 yürütülmeye çalışılmıştır. 93 1806 yılında Hive tahtına Muhammed Rahim Han (1806–1825) geçmiştir. Siyaset ve yönetim bakımından oldukça güçlü bir kişiliğe sahip olan Muhammed Rahim Han, Karakalpakların itaat altına alınması siyasetini hiç aksatmadan devam ettirmiştir. Öncelikle Arallı Özbeklerin üzerine sefere çıkmakla işe başlayan Muhammed Rahim Han, 1806 yılında Arallı Özbeklerin başkanı olan Töre Murat’ı yenerek Konırat’tan çıkarmıştır. Fakat Töre Murat, Yanıderyalı Karakalpakların ve Buhara Hanlığı hâkimiyetinde yaşayan Türkmenlerin desteğini alarak Konırat’a geri dönmüştür. Muhammed Rahim Han, Karakalpakları tamamıyla siyasî hâkimiyetine almadan Arallı Özbeklerle başa çıkamayacağını anlamıştır. Bunun üzerine Amuderya ve Yanıderya boylarında yerleşmiş olan Karakalpaklar üzerine sefere çıkmıştır. 1807–1810 yılları arasında Amuderya boylarında yerleşmiş olan Karakalpaklar tamamen hâkimiyet altına alınmıştır. Bu seferlerde Karakalpak büyüklerinden Aydost Bey, Kadirbergen Bey, Kosbergen Bey ve Şagal Bey de Hive hanına yardım etmiştir. 94
Hive hanı Muhammed Rahim, bu seferlerde kendisine yardım eden Aydost Beyi ödüllendirerek 1810 yılında Köközek’in Akyakış mevkiinde kendisine ait bir kale inşa etmesine izin vermiştir. Bu kale daha sonraları “Aydost Kale” olarak adlandırılmıştır. Ayrıca Aydost Kale, Hive hanlarının Arallı Özbekler ve Karakalpaklar üzerine yaptıkları seferlerde bir üst görevi görmüştür. 95 Muhammed Rahim Han, 1810 yılının bahar aylarında Yanıderyalı Karakalpaklar üzerine yaptığı seferler sonucunda aynı yılın Kasım ayında bütün Yanıderyalı Karakalpakları Hive Hanlığı’na bağlamıştır. Yanıderyalı Karakalpakların hâkimiyet altına alınmasıyla Arallı Özbeklerin hâkimiyet altına alınması da hiç zor olmamıştır. Muhammed Rahim Han, 1811 yılının Şubat’ından itibaren Arallı Özbekler üzerine saldırılar düzenlemeye başlamıştır. Aynı yıl içerisinde Arallı Özbeklerin hükûmet merkezi olarak kabul edilen Konırat işgal edilerek onların beyleri Töre Murat Sufi de öldürülmüştür. 96 Sonuçta Muhammed Rahim Han döneminde bütün 93 Munis, Agahi, ayn. esr., s. 173 a -227
a . 94 Ayn. esr., s. 291 b -303 b , 322
a -323
b , 363
a . 95 Agahî, ayn. esr., s. 74 b ; B. V. Andrianov, “Ak-Cağız”, Trudı Horezmskoy Arheologo- Etnografiçeskoy Ekspeditsii, Cilt I, Moskva 1952, s. 578. 96 Munis, Agahî, ayn. esr., 402 a -404
b ; P. P. İvanov, “Oçerk İstorii Karakalpakov”, s. 78; Z. V. Togan, Bugünkü Türk İli, s. 205-206. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|