23
olmamıştır. Çünkü 1681 yılında Zarefşan Özbekleri ile birlikte Subhan Kulu Hana
(1680–1703) karşı ayaklanmışlardır.
81
Kalmukların 1723 yılında Amuderya’nın
aşağılarına saldırması sonucunda Karakalpaklar; Buhara ve Hokand hanlıklarının
ekonomik ve politik hayatında belirli bir rol almış, Taşkent bölgesinde Namangan’da
ve Fergana Vadisi’nde dolaşmaya başlamışlardır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında
Karakalpakların çoğu Buhara Hanlığı’na geçmiştir. Karakalpakların Buhara
hâkimiyeti altına girmesinin başlıca nedeni Kazak hanlarının ve Hive Hanlığı’nın
arasında sıkışmış olmaları ve bunların saldırılarıdır.
Karakalpakların çoğu 1754 yılında Buhara hanı Muhammed Rahim (1752–
1768) zamanında Buhara tebaası olmuştur. Böylece Semerkant’a ve Zarefşan
Nehri’nin suladığı bölgeye göç etmişlerdir. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında
Karakalpakların Mangıt soyundan yaklaşık on bin aile Orınbay Bey başkanlığında
Yanıderya’ya yerleşmiştir. Bunlar, Hive hanı Muhammed Rahim Hanın 1809
yılındaki saldırısı sırasında Buhara Emîri Haydar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir.
82
Böylece XVII ve XVIII. yüzyıllarda Buhara Hanlığı’nın içerisinde Karakalpakların
sayısı da çoğalmıştır. Karakalpakların büyük kısmı Buhara Hanlığı ile ilişkilerini
XIX. yüzyılın başına kadar kavgasız bir şekilde sürdürmüştür.
81
İstoriya Uzbekskoy SSR (Özbekistan SSC Tarihi), Cilt I, Taşkent 1955, s. 433; Z. V. Togan,
Bugünkü Türk İli, s. 153, 156.
82
S. Kamalov-J. Ubbiniyazov-A. Koşanov, ayn. esr., s. 39.
25
Resim 2: Karakalpakların yaşadığı şehirlerden birisi olan Buhara şehrinden bir görünüm.
Arka plan Kalon Mescidi (XV-XVI. yüzyıl). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz Arşivi)
Resim 3: Abdülaziz Han Medresesi (XVII. yüzyıl) iç kısmından bir görünüm. Buhara–
2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
26
Resim 4: Uluğbek Medresesi ( XV. yüzyıl). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
Resim 5: Çor Bakî Medresesi (XVI. yüzyıl). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
27
Resim 6: Buhara şehir merkezinden bir görünüm. Arka planda Kalon Mescidi ve Mir Arab
Medresesi. Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
Resim 7: Buhara şehir merkezinden bir görünüm.
A
rka planda Kalon Mescidi ve Mir Arab
Medresesi. Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
28
Resim 8: Şerdar Medresesi (XV-XVII. yüzyıl). Semerkant–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
Resim 9: Registan Meydanı: XV-XVII. yüzyıllarda Semerkant’ın merkezi olan bu yerde
solda Uluğbek Medresesi sağda Şerdar Medresesi, ortada Tillyakari Medresesi. Semerkant–
2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz Arşivi)
29
b- Karakalpak-Hive Özbek Hanlığı İlişkileri
Harezm Hanlığı olarak da anılan Hive Hanlığı, Rus yayılmasından önce
Türkistan’ın en güçlü devletlerinden biridir. Türkistan’ın en eski medenî
bölgelerinden biri olarak bu hanlık, Timurlular ve Özbekler idaresinde birçok defa
bağımsızlığını kaybetmiştir. Hive Hanlığı, 1505 yılına kadar Timurlu Hüseyin
Baykara’nın nüfuz sahasına girmiştir. 1505’de Şibanî Han, Hive’nin başkenti
Ürgenç’i fethederek Hive’yi imparatorluğun bir parçası telâkki etmiştir.
83
Şibanî
Hanın ölümünden sonra -1510 yılından itibaren- Hive, İran şahı I. İsmail’in
hâkimiyeti altına girmiştir. 1511 yılının sonlarına doğru Harezm’de karışıklıklar
çıkmaya başlamış; Harezm kavimleri İran (Şiî) genel valilerinin yönetimlerini
beğenmeyerek onlara karşı ayaklanmıştır. Kendilerine başkan olarak da Bozkır
Özbek hanlarından biri olan İlbars’ı (1512–1525) seçmişlerdir.
84
1512 yılında Özbek
hanlarının yönetimleri altında Hive Hanlığı oluşmuştur.
85
Ebu’l-Gazi’nin bilgilerine göre Karakalpakların Hive ile olan ilişkileri XVII.
yüzyılda başlamıştır. XVIII. yüzyıl içinde Karakalpaklar, Hive Hanlığı içerisindeki
politik olaylarda mühim rol oynamışlardır.
86
Özbek Arallılarla birlikte birkaç kez
devlete karşı ayaklanmışlardır. Harezm’de bulunan Arallı Özbeklerin merkezleri
Konırat
87
ve Şahtemir’di. Özellikle Kıpçak, Mangıt, Keneges ve Konırat
kabilelerinden oluşan Arallı Özbekler etnik olarak Güney Harezm Özbeklerinden
farklıdır ve her zaman Hive’ye karşı olmuşlardır. Birkaç defa kendilerine Özbek ileri
gelenlerinden ve komşu Karakalpak, Kazak kabilelerden han seçerek, onların
başkanlığında Hive’ye karşı mücadele etmişlerdir.
88
83
Baymirza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, TTK yay., Ankara 1995, s. 27.
84
P. P. İvanov, Oçerki Po İstorii Sredney Azii, s. 53; Mehmet Alpargu, Onaltıncı Yüzyılda Türk
Dünyası I, Özbek ve Kazak Hanlıkları, Ankara 1994, s. 77.
85
İstoriya Uzbekskoy SSR, s Drevneysıh Vremen do seredini XIX. veka (Başlangıçtan XIX. Yüzyılın
Ortasına Kadar Özbekistan SSC Tarihi), Cilt I, Taşkent 1967, s. 590; “Harezm”,
Meydan Larousse
Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul 1974, s. 620.
86
Ebu’l Gazi Bahadır Han, ayn. esr., s. 290.
87
XVIII. yüzyılda Aral kavimlerinin çoğu Hive’den bağımsız olarak yaşamaktaydı. Arallı Özbeklerin
merkezi olan Konırat, arta asırlarda Eski Ürgenç (Göne Ürgenç)’in taşıdığı önemi XVIII. yüzyılın
sonunda taşımaktadır.
88
Muhammed Mîrâb Munis-Muhammed Rıza Mîrâb Agahî, Firdevsü’l-İkbal, Rusya Federasyonu
Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Sankt-Petersburg Bölümü Arşivi, No:571a; E6–1/590, s.
72
b
-86
a
; Bu eserin İngilizce tercümesi Amerika Birleşik Devletleri, Indiana Üniversitesinden emekli
olan Yahudi asıllı bilim adamı Prof. Dr. Yuri Bregel tarafından yayımlanmıştır. Bregel, İngilizce
tercüme yanında Arap harfleriyle yazılmış eserin Çağataycasını da vermiştir. Bu eser için bk.,
Mûnis, Şhîr Muhammed Mirâb and Muhammed Mirâb Agahî, Firdaws Al –İqbal, History of