GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 olmamıştır. Çünkü 1681 yılında Zarefşan Özbekleri ile birlikte Subhan Kulu Hana (1680–1703) karşı ayaklanmışlardır. 81
Kalmukların 1723 yılında Amuderya’nın aşağılarına saldırması sonucunda Karakalpaklar; Buhara ve Hokand hanlıklarının ekonomik ve politik hayatında belirli bir rol almış, Taşkent bölgesinde Namangan’da ve Fergana Vadisi’nde dolaşmaya başlamışlardır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Karakalpakların çoğu Buhara Hanlığı’na geçmiştir. Karakalpakların Buhara hâkimiyeti altına girmesinin başlıca nedeni Kazak hanlarının ve Hive Hanlığı’nın arasında sıkışmış olmaları ve bunların saldırılarıdır.
Karakalpakların çoğu 1754 yılında Buhara hanı Muhammed Rahim (1752– 1768) zamanında Buhara tebaası olmuştur. Böylece Semerkant’a ve Zarefşan Nehri’nin suladığı bölgeye göç etmişlerdir. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Karakalpakların Mangıt soyundan yaklaşık on bin aile Orınbay Bey başkanlığında Yanıderya’ya yerleşmiştir. Bunlar, Hive hanı Muhammed Rahim Hanın 1809 yılındaki saldırısı sırasında Buhara Emîri Haydar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir. 82
Böylece XVII ve XVIII. yüzyıllarda Buhara Hanlığı’nın içerisinde Karakalpakların sayısı da çoğalmıştır. Karakalpakların büyük kısmı Buhara Hanlığı ile ilişkilerini XIX. yüzyılın başına kadar kavgasız bir şekilde sürdürmüştür.
81 İstoriya Uzbekskoy SSR (Özbekistan SSC Tarihi), Cilt I, Taşkent 1955, s. 433; Z. V. Togan, Bugünkü Türk İli, s. 153, 156. 82 S. Kamalov-J. Ubbiniyazov-A. Koşanov, ayn. esr., s. 39. 24
Resim 1: Karahanlılar dönemine ait Kalagan Minaresi (1127). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz Arşivi) 25
Resim 2: Karakalpakların yaşadığı şehirlerden birisi olan Buhara şehrinden bir görünüm. Arka plan Kalon Mescidi (XV-XVI. yüzyıl). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz Arşivi)
Resim 3: Abdülaziz Han Medresesi (XVII. yüzyıl) iç kısmından bir görünüm. Buhara– 2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz) 26
Resim 4: Uluğbek Medresesi ( XV. yüzyıl). Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
27
Resim 6: Buhara şehir merkezinden bir görünüm. Arka planda Kalon Mescidi ve Mir Arab Medresesi. Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
A rka planda Kalon Mescidi ve Mir Arab Medresesi. Buhara–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
28
Resim 8: Şerdar Medresesi (XV-XVII. yüzyıl). Semerkant–2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz)
Resim 9: Registan Meydanı: XV-XVII. yüzyıllarda Semerkant’ın merkezi olan bu yerde solda Uluğbek Medresesi sağda Şerdar Medresesi, ortada Tillyakari Medresesi. Semerkant– 2003. (Fotoğraf: Salih Yılmaz Arşivi)
29
Harezm Hanlığı olarak da anılan Hive Hanlığı, Rus yayılmasından önce Türkistan’ın en güçlü devletlerinden biridir. Türkistan’ın en eski medenî bölgelerinden biri olarak bu hanlık, Timurlular ve Özbekler idaresinde birçok defa bağımsızlığını kaybetmiştir. Hive Hanlığı, 1505 yılına kadar Timurlu Hüseyin Baykara’nın nüfuz sahasına girmiştir. 1505’de Şibanî Han, Hive’nin başkenti Ürgenç’i fethederek Hive’yi imparatorluğun bir parçası telâkki etmiştir. 83 Şibanî Hanın ölümünden sonra -1510 yılından itibaren- Hive, İran şahı I. İsmail’in hâkimiyeti altına girmiştir. 1511 yılının sonlarına doğru Harezm’de karışıklıklar çıkmaya başlamış; Harezm kavimleri İran (Şiî) genel valilerinin yönetimlerini beğenmeyerek onlara karşı ayaklanmıştır. Kendilerine başkan olarak da Bozkır Özbek hanlarından biri olan İlbars’ı (1512–1525) seçmişlerdir. 84 1512 yılında Özbek hanlarının yönetimleri altında Hive Hanlığı oluşmuştur. 85
Ebu’l-Gazi’nin bilgilerine göre Karakalpakların Hive ile olan ilişkileri XVII. yüzyılda başlamıştır. XVIII. yüzyıl içinde Karakalpaklar, Hive Hanlığı içerisindeki politik olaylarda mühim rol oynamışlardır. 86 Özbek Arallılarla birlikte birkaç kez devlete karşı ayaklanmışlardır. Harezm’de bulunan Arallı Özbeklerin merkezleri Konırat
87 ve Şahtemir’di. Özellikle Kıpçak, Mangıt, Keneges ve Konırat kabilelerinden oluşan Arallı Özbekler etnik olarak Güney Harezm Özbeklerinden farklıdır ve her zaman Hive’ye karşı olmuşlardır. Birkaç defa kendilerine Özbek ileri gelenlerinden ve komşu Karakalpak, Kazak kabilelerden han seçerek, onların başkanlığında Hive’ye karşı mücadele etmişlerdir. 88
83 Baymirza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, TTK yay., Ankara 1995, s. 27. 84 P. P. İvanov, Oçerki Po İstorii Sredney Azii, s. 53; Mehmet Alpargu, Onaltıncı Yüzyılda Türk Dünyası I, Özbek ve Kazak Hanlıkları, Ankara 1994, s. 77. 85 İstoriya Uzbekskoy SSR, s Drevneysıh Vremen do seredini XIX. veka (Başlangıçtan XIX. Yüzyılın Ortasına Kadar Özbekistan SSC Tarihi), Cilt I, Taşkent 1967, s. 590; “Harezm”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul 1974, s. 620. 86 Ebu’l Gazi Bahadır Han, ayn. esr., s. 290. 87 XVIII. yüzyılda Aral kavimlerinin çoğu Hive’den bağımsız olarak yaşamaktaydı. Arallı Özbeklerin merkezi olan Konırat, arta asırlarda Eski Ürgenç (Göne Ürgenç)’in taşıdığı önemi XVIII. yüzyılın sonunda taşımaktadır. 88 Muhammed Mîrâb Munis-Muhammed Rıza Mîrâb Agahî, Firdevsü’l-İkbal, Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Sankt-Petersburg Bölümü Arşivi, No:571a; E6–1/590, s. 72 b -86 a ; Bu eserin İngilizce tercümesi Amerika Birleşik Devletleri, Indiana Üniversitesinden emekli olan Yahudi asıllı bilim adamı Prof. Dr. Yuri Bregel tarafından yayımlanmıştır. Bregel, İngilizce tercüme yanında Arap harfleriyle yazılmış eserin Çağataycasını da vermiştir. Bu eser için bk., Mûnis, Şhîr Muhammed Mirâb and Muhammed Mirâb Agahî, Firdaws Al –İqbal, History of
Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|