GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
34
ağır vergilere, dökülen kanlara ve azaplara daha fazla dayanamayarak bunlara son vermek için han evlâdından Zarlık Hanı kendimize han olarak seçtik.” 105
diye yazmıştır. İsyanın başlamasından az bir zaman sonra Amuderya Nehri’nin aşağı taraflarında yaşayan Türk toplulukları arasında dayanışma sağlanmıştır. Bu durum Ernazar Alaköz’ün bütün Karakalpak boylarını bir çatı altında birleştirmesine de olanak vermiştir. Bu isyana Karakalpakların Konırat ve On Dört Uruğ adındaki iki ulusu da katılmıştır. Konırat ulusunun başında Koldavlı Ernazar Alaköz, On Dört Uruğ ulusunun başında ise Keneges Bala Ernazar Kabiloğlu ile Mangıt Sayıpnazar Bey bulunuyordu. Ernazar Kabiloğlu’na “Bala (çocuk)” lâkabının verilmesi yaşının küçük olmasından dolayıdır. Arşiv materyallerine ve halk rivayetlerine göre isyana önderlik eden bu beylerden başka Akmangıt boyundan Ernazar Pehlivan Bey, Kıpçak boyundan Alıuşı Kutlubayev, Müyten boyundan Kutlu Murat da isyana katılan liderlerdendir. İsyan kısa sürede kendisini bütün hanlıkta hissettirmeye başlamıştır. Hatta Hive ordusunda görev yapan Karakalpak askerler, Aralık 1855 yılında isyanı duyar duymaz yerlerini terk ederek isyana destek vermek amacıyla Ernazar Alaköz’ün kuvvetlerine katılmışlardır. 106
Hive hanı Kutlu Murat, Aralık 1855 yılında Karakalpakların önderliğini yaptığı bu isyanı bastırmak amacıyla Yakup Mehrem ve Kudaybergen adındaki iki beyi görevlendirmiştir. Bu iki beyin sahip olduğu kuvvetler Karakalpakların yaşadığı toprakları muhasara ederek Koşkarata Mezarlığı çevresindeki bütün köyleri kontrol altına almıştır. 107 Fakat Hive kuvvetleri her ne kadar bazı köyleri ellerine geçirseler de isyanı tamamıyla bastıramamıştır. Çünkü isyancı Karakalpaklar, Türkmenlerle birlikte hareket ederek büyük bir güç oluşturmuşlardır. Bu güç karşısında duramayan hanlık kuvvetleri ellerinde bulunan Hocaeli Kalesi’ni isyancılara terk ederek kaçmışlardır. İsyanın başarılı olduğunu gören Arallı Özbekler ve Kazaklar da Ocak 1856’da bu isyana destek vermiştir. Kazakların bu isyana doğrudan destek vermesini sağlamak amacıyla Kazak beylerden Cangazi Turin, Konırat şehrinin başına
105
Sabır Kamalov, Karakalpaki v XVIII-XIX vekah, K İstorii Vzaimootnoşenniy s Rossiyey i Sredneaziatskimi Hanstvami (XVIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Karakalpaklar), İzdatelstvo FAN Uzbekskoy SSR, Taşkent 1968, s. 203. 106 Muhammed Rıza Mîrâb Agahî, Camiü’l-Vukuati’s-Sultaniye, Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Sankt-Petersburg Bölümü Arşivi, No:E6-VI, s. 506 a -525 b . 107 P. P. İvanov, “Novıye Dannıye o Karakalpakah”, s. 76–77. 35 geçirilmiştir. Bu isyanın merkezi ise Çimbay ile Hocaeli arasında bulunan Janabazar (Yenipazar) olmuştur. Hive hanı Kutlu Murat, isyancıları korkutmak ve isyana son vermelerini sağlamak amacıyla bunlar üzerine yapılacak büyük bir sefer hazırlığına girişmiştir. Han çok sayıda asker toplayarak öncelikle Türkmenleri daha sonra da Karakalpakları bertaraf etmeyi düşünmüş, fakat bu düşüncelerinin hiçbirini gerçekleştirememiştir. Çünkü isyanın bastırılmasına yönelik hazırlıkları yürüttüğü sırada kendi ağabeyi Muhammed Niyaz tarafından 1856 yılının Şubat ayında öldürülmüştür. Muhammed Niyaz’ın kardeşini öldürmesine Türkmenler de yardım etmiştir. Türkmenlerin desteğini alan Muhammed Niyaz, Hive’ye gelerek kendisini han ilân ettiyse de ona karşı olan Muhammed Rahim Hanın oğlu Seyid Muhammed Hanın başkanlığını yaptığı hanlık askerleri tarafından kısa bir süre sonra öldürülmüştür. Muhammed Niyaz’ın öldürülmesiyle tek bir güç olarak kalan Seyid Muhammed Han, kendisini Hive hanı olarak ilân etmiştir. 108
Seyid Muhammed Han, Kutlu Murat Hanın siyasetine aynen devam etmiştir. Öncelikle Türkmenleri itaat altına almak amacıyla asker toplamış; 1856 yılında Karakalpak, Kazak, Türkmen ve Özbek güçlerin toplandığı Hocaeli’ye anî bir saldırı yaparak bunları dağıtmıştır. 109
Bu saldırı sonucunda Karakalpak, Kazak, Türkmen ve Özbekler arasındaki birlik bozulmuştur. Seyid Muhammed Han, aynı zamanda devam eden isyanı kısa sürede sona erdirmek için isyancılar arasına casuslar sokmuş, bu casuslar Hive hanının ağzından isyana katılan birçok beye çeşitli vaatlerde bulunarak onların Hive hanına itaatlerini bildirmelerini sağlamışlardır. Hive hanının para ve unvan vaatlerine kanan birçok bey bu birlikten ayrılmıştır. Bu sayede Türkmenlere önderlik eden Atamurat’ın gücü de zayıflatılmıştır. Seyid Muhammed Han, çok geçmeden Karakalpak, Kazak, Türkmen ve Özbeklerden oluşan isyancıların toplandığı Hocaeli kalesine saldırmış, bu saldırı sonucunda Kazaklar isyancı birliğinden ayrılmışlardır. Çünkü Orenburg bozkırlarından kaçarak Hive
108
Agahî, Gülşen-i Devlet, s. 23 a . 109 Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), TTK yay., Ankara 1994, s. 62-63. 36 hanının hizmetine giren Azbergen Bey, Kazaklar üzerine yürüyerek onlara bir daha toparlanamayacakları kadar büyük bir darbe vurmuştur. 110
Seyid Muhammed Han, isyana katılan bazı beylerin kendisine itaatlerini bildirmesi ve Kazakların da saf dışı kalmasıyla birlik içerisinde dağılmaya neden olacak bir gedik açmıştır. Bundan sonra da isyan içerisinde önemli bir rol oynayan Karakalpakları, Arallı Özbeklerden ayırarak bu iki topluluk arasına nifak sokmayı başarmıştır. İlk olarak Karakalpak uluslarından On Dört Uruğ’un başkanı Keneges Ernazar Bey ve ona bağlı kuvvetler hanlık tarafına geçmiştir. Bu olayla ilgili Hive saray tarihçileri şunları yazmaktadır: “Başında Keneges Ernazar Beyin bulunduğu On Dört Uruğ’un beyleri gaflet uykusundan uyandılar. Hana bağlılıklarını bildirerek Koldavlı Ernazar Beye karşı mücadele edeceklerini söylediler.” 111
Seyid Muhammed Han her ne kadar Bala Ernazar Bey ve Mangıt Sayıpnazar Bey yardımıyla On Dört Uruğ’un bazı beylerini kendi tarafına çekse de hepsi hanın hâkimiyetini kabul etmemiştir. Akmangıt Ernazar Pehlivan Bey, Kıpçak Alıuşı Kutlubayev gibi önemli beyler isyanın sonuna kadar Ernazar Alaköz’e destek vermiş ve Hive’ye karşı mücadele etmişlerdir. 112
yakalanması ve öldürülmesi oldukça etkili olmuştur. Bu olayla alâkalı Hive vakayinamelerinde: “Keneges Ernazar Bey, Karakalpakların hanı olan Zarlık’ı yakalayarak Hive hanına verdi. Zarlık Han, Hive’ye getirildikten sonra kendisine maskara elbisesi giydirildi. Yüzüne kömür sürüldü, beline tahta bıçak, başına da kâğıttan bir taç yapıldıktan sonra çelimsiz bir eşeğe ters bindirilerek Hive sokaklarında gezdirildi ve daha sonra da asılarak öldürüldü.” 113
diye yazmaktadır. Zarlık Hanın öldürülmesinden sonra isyancıların sayısı da azalmıştır. Karakalpak beyleri kendi aralarında anlaşmazlığa düşerek iki ayrı grupta toplanmıştır. Bir grup Seyid Muhammed Hana karşı mücadeleye devam etme taraftarıdır ki bu gruba Ernazar Alaköz başkanlık etmektedir. Diğer bir grup ise Hive
110 Agahî, ayn. esr., s. 60 a -68
b .
111 Ayn. esr., s. 45 b .
Salih Yılmaz, “Karakalpakların Hive Hanlarına Karşı Yürüttükleri İsyan Hareketleri (1855– 1856)”, Belleten Dergisi, sayı:250, Ankara 2003, s. 865–879. 113 Agahî, ayn. esr., s. 47 a -48
b .
Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|