GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

44

olan 1855–1856 ve 1858–1859 yıllarındaki isyanların bastırılmasından sonra Seyid 

Muhammed Han, Karakalpakların sık sık ayaklanmasından dolayı bunların yönetim 

düzenlerinde önemli değişiklikler yapmıştır. 

 

3-  Karakalpak-Kazak Hanlığı İlişkileri 

Ebu’l-Hayr Han öldükten sonra (ö.1468) Özbek Hanlığı’nın parçalanmaya 

başlamasıyla bu zor durumundan faydalanan Canıbek Han, XV. yüzyılın başında Çu 

ve Talas boylarında Kazak Hanlığı’nı kurmuştur. Kazak Hanlığı da tıpkı Özbek 

Hanlığı gibi birçok boy ve kabileyi içerisinde barındırmaktaydı. Bu kabileler ilk 

zamanları Özbekler ve Kazaklar gibi terimlerle adlandırılırken 1430 yılından itibaren 

bunların hepsi Kazaklar olarak adlandırılmaya başlamıştır. Kazak Hanlığı 

kurulduktan sonra topraklarını genişleterek Sırderya boylarını ve Aral Gölü’nün 

kuzey taraflarını da kendi sınırlarına dâhil etmiştir.

120

 Kazak Hanlığı daha sonraları 

Küçük Cüz, Orta Cüz ve Ulu Cüz olmak üzere üçe ayrılmıştır. Bu durum XVIII. 

yüzyılın sonlarına kadar bu şekilde devam etmiştir. 

 

Karakalpaklar, XVI. yüzyılın ikinci yansından itibaren Kazak Cüzlerinden 

Küçük Cüz ve Orta Cüze siyasî bakımdan bağlı olarak yaşamışlardır. Karakalpaklar, 

Kazak hanlarına bağlılıklarından dolayı da onlara vergi ödemekteydiler. Zamanla 

güçlerini toplayan Karakalpaklar, Kazaklara karşı harekete geçerek kendi hanlıklarını 

kurmuşlardır. Tarihî belgelerden edindiğimiz bilgilere göre Tauke Han’ın (1680–

1698) oğullarından Taburçak Sultan, Karakalpaklara hanlık etmiştir.

121

 Yine başka 

kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre de Tauke Han zamanında Karakalpak-

Kıpçak Yağlıbalta boyundan Sapar Mömin adıyla anılan Sasık Bey (1680–1684) 

hem hanlık meclisine hem de Karakalpak memleketine başkanlık etmiştir. Sasık Bey 

aynı zamanda Turan halkını oluşturan Karakalpak, Özbek, Kazak, Kırgız ve 

Türkmenlerin uymak zorunda oldukları ve İslâmî esasları ön planda tutan “Yedi 

Yargı”nın uygulayıcısı ve sorumlusu olarak da bilinmektedir.

122

  

                                                 

120

Narodı Sredney Azii i Kazahstana (Orta Asya ve Kazakistan Kavimleri), Cilt II, Moskva 1963, s. 

326;  İstoriya Kazahstana s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney (Başlangıçtan Günümüze Kadar 

Kazakistan Tarihi), Almatı 1993, s.  139–140, 142. 

121

Sısknoye Delo 1697 goda o doroge v Hivu (Hive’ye Giden Yol Hakkında 1697 Yılına Ait Belge), 

Russkiy Arhiv, Kniga: 3, No:169, 1867, s. 398–399. 

122

 Karakalpakstan Jasları Gazetesi,  8 Şubat 1996. 

---

 

45

Taburçak Sultanın oğlu Kayıp Han, 1709 yılında han olarak Karakalpakların 

başına geçmiştir.

123

 Küçük Cüz hâkimi Ebu’l-Hayr Han (1693–1748) döneminde 

1720 yılında Karakalpakların başında  İşim Muhammed Han bulunmaktadır. 

Karakalpakların bu dönemdeki hükûmet merkezi Sırderya boylarında kurulmuş olan 

Jankent (Yenikent) şehri olmuştur. Karakalpak İşim Muhammed Han döneminde 

komşu devletlerle hem siyasî hem de ekonomik anlamda münasebetler kurulmuştur. 

Karakalpaklar, topraklarından geçen kervanlardan vergi alıyorlardı. İşim Muhammed 

Han, 1721 yılında bin deveden oluşan bir kervanı Rusya’ya göndermiştir.

124

 Bütün 

bunlar Karakalpaklarda merkezî bir devletin bu dönemde oluşmuş olduğunu 

göstermektedir. 

  

İşim Muhammed Han, 1721 yılında Çar I. Petro’ya elçiler göndermiştir. Bu 

elçilerin gönderilme sebebi, Ruslarla iyi münasebetler kurarak onlarla birlikte 

hareket etmek ve bu sayede onların yardımını alabilmektir. Karakalpaklar bu 

dönemde özellikle Başkırtlarla iyi ilişkiler içerisindeydiler. Karakalpakların komşu 

kavimlerle sürdürdükleri bu ilişkiler Kalmukların Karakalpak ve Kazaklara 

saldırması sonucu kesilmiştir.

125

 

 

1723 yılında Kalmuk Hun-Tayçası Sevan-Rabdan, Kazak Hanlığı’na 

saldırmıştır.

126

 Kalmuk saldırılarına karşı duramayan Kazaklar üç koldan Türkistan’a 

dağılmışlardır. Küçük Cüz batıda Hive, kuzeyde Yayık ve Emba boylarına, Orta Cüz 

Türkistan’ın merkez bölgeleri olan Semerkant ve Buhara’ya, Ulu Cüz ise 

Kalmukların himayesine girmiştir. Kalmukların Kazaklara karşı yaptıkları bu saldırı 

Karakalpakları da oldukça etkilemiştir. Karakalpakların bir kısmı Kazaklarla birlikte 

Sırderya Nehri’nin yukarısına, yani Taşkent’e doğru, bir kısmı da Sırderya Nehri 

akıntısını takip ederek Aral Gölü çevresine göç etmiştir.

127

 Böylece Kalmukların, 

Sırderya Nehri’nin orta akıntısını işgal etmesiyle Karakalpaklar “yukarı” ve “aşağı” 

                                                 

123

Pamyatniki Sibirskoy İstorii (Sibirya Tarihi Eserleri), Kniga: I, Sankt-Petersburg 1882, s. 376; Z. V. 

Togan, ayn. esr., s. 167-168. 

124

 Munis, Agahî, ayn. esr., s. 72

b

. 

125

 S. Kamalov, Zavoyevaniye, s. 10. 

126

 Fatih Ünal, “Aktaban Şubırındı Hadisesi”, TDAV Tarih Dergisi, sayı: 160, İstanbul 2000, s. 18–19; 

Nıgmet Mınjan,  Kazaktın Kıskaşa Tarihi, Jalın Basması, Almatı 1994, s. 273; Z. V. Togan, 

Bugünkü Türk İli, s. 167–170. 

127

 T. A. Jdanko, Oçerki İstoriçeskoy, s. 138; N. G. Apollova, Prisoyedineniye Kazahstana k Rossii  

(Kazakistan’ın Rusya’ya Bağlanması), AN Kazakskoy SSR, Alma-Ata 1948, s. 177; Mehmet 

Alpargu, Yeniçağda Kazak Türkleri, Ankara 1996, s. 45. 

---