GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 Karakalpaklar ve Arallı Özbekler hâkimiyet altına alınmıştır. Karakalpakların Amuderya Nehri boylarından Yanıderya Nehri’ne kadar uzanan bütün toprakları Hive Hanlığı’nın hâkimiyetine girmiştir. Ayrıca Arallı Özbekler ve Karakalpaklar yurtlarından alınarak başka bölgelere yani Hive Hanlığı’nın iç kesimlerine doğru göç ettirilmişlerdir. Bunların yurtlarından edilerek başka yerlere göç ettirilmelerinin sebebi ise bir daha isyan etmelerinin önüne geçmektir. Hive hanları tarafından topraklarından alınarak Tamdıbulak ve Amuderya Nehri’nin aşağı bölgelerine yerleştirilen Karakalpaklar, buraları kısa sürede benimseyerek tarım, hayvancılık, balıkçılık ve zanaatçılık işleriyle uğraşmaya başlamışlardır. 97 Fakat kendilerinden alınan ağır vergiler dolayısıyla birçok defa isyan hareketlerine girişmişlerdir. Karakalpakların hem içinde bulundukları ağır hayat şartları hem de alınan vergiler onların 1827 yılında ayaklanmalarına sebep olmuştur. İsyanın önderliğini ise Kıtay boyu yapmıştır. İsyanın başında da Koldavlı boyunun beyi Aydost Bey bulunuyordu. Hive hanı Allahkulu döneminde başlayan bu isyan maalesef başarılı olamamıştır. 98 Çünkü Muhammed Rahim Han döneminde halkına ihanet ederek Karakalpaklara karşı mücadele eden Aydost Bey, Karakalpaklar arasında fazla bir destek bulamamıştır. Bu isyan sonucunda Hive askerleri tarafından Şırkırabat denen bir yerde yakalanan Aydost Bey hemen öldürülmüştür. İsyana katılan diğer insanlar da çeşitli şekillerde cezalandırılmışlardır. 99
Hive Hanlığı’ndaki siyasî ve ekonomik durum, XIX. yüzyılın ortalarına doğru oldukça kötüleşmeye başlamıştır. Buna bir de hanların askerî seferler dolayısıyla halktan topladıkları vergiler eklenince durum iyice çekilmez olmuştur. Hive hâkimiyetinde bulunan Karakalpaklar, Özbekler, Kazaklar ve Türkmenler bu ağır şartlara dayanamayarak hanlara karşı mücadele etmeye başlamışlardır. İlk olarak Marı ve Serahs bölgesinde yaşayan Türkmenler, Şubat 1855 yılında Muhammed Emin Hana karşı ayaklanmıştır. Bu isyanı bastırmaya çalışan Muhammed Emin,
97 Nikolay Muravyov, Journey to Khiva through the Turkoman Country, London 1977, s. 111–112. 98 Sabır Kamalov, “Osvoboditelnoye Dvijeniye Karakalpakov v Seredine XIX veka” (XIX. Yüzyıl Ortalarında Karakalpakların Hive Hanlarına Karşı Yürüttükleri Bağımsızlık ve Özgürlük Hareketleri), Central Asiatic Journal, Volume: XVIII, No:1, Otto Harrassowıtz-Wıesbaden 1974, s. 44–45. 99 Agahî, ayn. esr., s.76 a -76
b , 83
a -86
a .
33 Türkmenler tarafından öldürülmüştür. Yerine geçen Abdullah Han da çok geçmeden Türkmenler tarafından öldürülmüştür. 100
3 Eylül 1855 tarihinde Hive tahtına Kutlu Murat Han oturmuştur. Kutlu Murat Han tahta oturur oturmaz Türkmen isyanını bastırmak amacıyla Karakalpaklardan, Arallı Özbeklerden ve Kazaklardan asker toplamıştır. Fakat aynı yılın Kasım ayında Karakalpaklar da Hive Hanlığı’na karşı isyan etmişlerdir. Karakalpakların çıkardığı bu isyanın başında ise Koldavlı boyundan Ernazar Alaköz bulunmaktadır. 101
Ernazar Alaköz, Hive Hanlığı’na karşı kendi halkını ayaklandırarak önemli beyleri de etrafında toplamıştır. 102 Ernazar Alaköz’ü destekleyen beylerin sayısı altmış kişiden ibarettir. Bu beyler sözlerinde durmak için bir elmayı altmışa bölerek yemişler ve birlikte hareket edeceklerine yemin etmişlerdir. 103 Ernazar Alaköz liderliğinde yürütülen bu isyanın asıl amacı Hive Hanlığı’ndan ayrı bir hanlık kurmaktır. Bu amaçla Karakalpaklar, Kazaklar, Türkmenler ve Arallı Özbekler bir araya gelmiştir. Zaten bu Türk toplulukları uzun zamandan beri Hive hanlarına karşı mücadele etmekteydiler. Karakalpaklar, yıllardır bir han etrafında birleşerek kendi devletine sahip olmuş bir halk olarak bu geleneği sürdürmek ve bağımsızlıklarını ilân etmek maksadıyla Cengiz Han sülâlesinden gelen Kazak Zarlık Töre’yi han olarak ileri sürmüşlerdir. Zarlık Han aslında kolay yönetilebilir ve saf bir kişi olduğundan böyle bir görev için uygun görülmüştür. Ernazar Alaköz her ne kadar han değilse de Zarlık Hanın kuşbegisi (ordu komutanı, I. vezir) rütbesiyle yönetimi kendi elinde bulundurmuştur. Karakalpaklar, Kazaklar ve Özbekler Zarlık Hanın başında bulunduğu bu hanlığı bağımsız bir hanlık olarak lanse etmişlerdir. 104
Ernazar Alaköz, kurdukları bu bağımsız devletle alâkalı o zamanki Rusya’nın Sırderya bölümünden sorumlu askerî kumandanı İlekey (Mir Muhammed Kasımov) Sultana gönderdiği mektupta: “Bizler Ürgenç’ten Konırat’a oradan da Seyilhan’a (güneybatı Türkmen toprakları) kadar olan topraklarda yaşayan bütün halkları
100 Muhammed Rıza Mîrâb Agahî, Gülşen-i Devlet, Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Sankt-Petersburg Bölümü Arşivi, No:E6-VIII, V–1891, s. 23 a . 101 Agahî, ayn. esr., s. 44 b .
Armin Vambery, Travels in Central Asia, John Murray, Albemarle Street, London 1864, s. 348– 349.
103 Sabır Kamalov, Karakalpakların XIX. Asırdaki Hive Hanlarına Karşı Halk-Azatlık Güresleri, Nökis 1955, s. 92. 104
Agahî, ayn. esr., s.45 b -46 a .
Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|