GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2- Karakalpak-Özbek Hanlığı İlişkileri
- Harita 6: Özbek hanlıkları, Yaka Türkmenleri, Kâşgar ve Turfan hanlıkları. a- Karakalpak-Buhara Özbek Hanlığı İlişkileri
18
Sırderya boylarında yaşayan Karakalpaklar, XVII. yüzyılın ikinci yarısından XVIII. yüzyılın başlarına kadar Sırderya boyunca yerleşerek Türkistan şehri sınır olmak üzere bu bölgede yaşamlarını sürdürmüşlerdir. B. Ahmedov, Karakalpakların 1578–1582 yılları arasında Buhara Hanlığı’ndaki siyasî olaylara karıştıklarını yazmaktadır. 66 Ahmedov’un ifade ettiği 1578 yılı Karakalpaklar için oldukça önemlidir. Çünkü Nogay Hanlığı’ndaki iç karışıklıklar dolayısıyla harekete geçen Karakalpakların çok kısa zamanda Sırderya boylarına göç ettikleri anlaşılmaktadır. Aynı zamanda Karakalpakların tarihî belgelerde ilk defa 1598 yılında geçtiği ile ilgili fikirler de çürümüş olmaktadır. 1578 yılı Buhara hanlarından II. Abdullah Han’ın verdiği bir yarlıkta geçmektedir. Bu yarlıkta bazı Türk kabileleriyle birlikte Karakalpaklardan da bahsedilmektedir.
Altın Orda Devleti’nin parçalanmasıyla Nogay Hanlığı’ndan başka İtil Nehri boylarında Astrahan ve Kazan hanlıkları, güneybatıda ise Kırım Hanlığı kurulmuştur.
66 B. A. Ahmedov, İstoriko-Geografiçeskaya, s. 65. MEKRAN HİNT OKYANUSU K I Z I L D E N İ Z
A R A P YA R I M A D A S I T İ M U R L U L A R D E V L E T İ HİNDİS TAN KİRMAN Herat
Semerkant Buhara
Şiraz İsfahan
Rey Cent
Karakurum ARAL
GÖLÜ BALKAŞ
GÖLÜ Basra
Bağdat Musul
Van Gazne
Taşkent Kaşgar
Lasa TİBET
Kandehar Azak
ALTIN ORDA Bizans
OSM AN LI DEV LET
İ KA RA DE NİZ
AK DE NİZ H A Z A R D E N İZ İ BAYKAL
GÖLÜ 0 500 1000 1500 2000 2500 Km Bakû Tebriz
19 Altın Orda Devleti’nin güneyi, yani Harezm ise Timurluların eline geçmiştir. Nogay Hanlığı’nın doğu taraflarında da XV. yüzyılın ilk yarısında Ebu’l-Hayr Han (1428– 1468) başkanlığında Özbek Hanlığı kurulmuştur. Özbek Hanlığı toprakları Ebu’l- Hayr döneminde Sırderya Nehri’nin aşağı akıntısına, Aral Gölü çevresine, batıda Ural ve Tobol’a, kuzeydoğuda İrtiş, doğuda Suzak ve Aladağ’a kadar genişlemiştir. Karakalpakların bir kısmı da Özbek Hanlığı içerisinde yaşamıştır. Ebu’l-Hayr Han, Özbek ve Mangıt kabilelerini ortak bir noktada birleştirmiştir. Karakalpakların oluşmasında da etkili olan bu Mangıtlar, Özbeklerle birlikte hareket etmekteydiler. Fakat bu Karakalpak kabileleri kendi beyleri etrafında hâkimiyetlerini devam ettirmişlerdir. Ebu’l-Hayr Han öldükten sonra (ö.1468) Özbek Hanlığı parçalanmaya başlamıştır. Özbek Hanlığı’nın parçalanması sırasında bu devletin içinde yaşayan Karakalpak ve Mangıt kabileleri de kendi beyleri etrafında toplanarak ayrı bir siyasî teşekkül oluşturmuşlardır. 67 Buna göre Karakalpaklar bu dönemde Mangıtlar adıyla değil de kendi adlarıyla anılan ayrı bir topluluk olmuşlardır. Günümüzde Karakalpak boyları arasında sayılan Mangıt boyu işte bu dönemde Karakalpaklar arasında oluşan kabilelerdendir. XV. yüzyılın sonunda Ebu’l-Hayr Hanın torunu Muhammed Şibanî (1452–1510) başkanlığında Özbek Hanlığı yeniden kurulmuştur. Şibanî Han hem askerî yönden hem de siyasî yönden güçlü bir devlet kurmuştur. XV. yüzyılın sonlarında (1490) Özbek hâkimiyeti kendini Sırderya boylarında da hissettirmeye başlamıştır. Öncelikle Timurluları bertaraf eden Şibanî Han, 1499–1500 yıllarında Türkistan’ı tamamen eline geçirmiştir. Böylece bu topraklarda 1500–1598 yılları arasında hüküm sürecek Özbek hâkimiyeti de başlamıştır. Şibanî Hanın kurduğu bu devletin toprakları Sırderya’dan Astrabad’a kadar uzanmaktaydı. Bu topraklar içerisinde Timurlulardan alınan yerler de vardır.
İran şahı I. İsmail’in 1510 yılında Özbek Hanlığı’na saldırarak bütün Harezm topraklarını ele geçirmesiyle Özbek Hanlığı iki ayrı kısma ayrılmıştır. Bunlardan ilki Mâverâünnehir’de kurulmuş olan Buhara Hanlığı, diğeri ise Harezm’de kurulmuş olan Hive Hanlığı’dır. Bu iki hanlık XX. yüzyılın sonlarına kadar hâkimiyetlerini devam ettirmişlerdir. Şibanî hanedanından sonra 1599–1753 yılları arasında Mâverâünnehir’de Cuci Han soyundan gelen, ana tarafından da Şibanîlerle akraba
67 G. A. Federov-Davıdov, ayn. esr., s. 167. 20 olan Özbek hanedanlarından biri olan Cemşidler (Astarhanidler) hüküm sürmüştür. 1753–1920 yılları arasında hâkimiyeti, Mangıt hanedanı ele geçirmiştir. Hive Hanlığı’nda ise hâkimiyet uzun yıllar Konırat hanedanının elinde kalmıştır. Semerkant, Buhara, Fergana, Hokand, Hive ve diğer vilâyetlerde yaşayan birçok kabile daha sonraları karışarak bugünkü Özbekleri oluşturmuşlardır.
Özbek hanlıkları, Yaka Türkmenleri, Kâşgar ve Turfan hanlıkları.
Özbek Hanlılığı’nın parçalanmasıyla devletin toprakları sülâle üyeleri tarafından paylaşılmıştır. Bu paylaşıma göre en büyük parçalar Buhara, Semerkant, Taşkent, Belh, Hisar vb. idi. 1533 yılında Şibanî Hanın yeğeni Ubeydullah Han (1533–1539) Özbek Hanlığı hükümdarlığına geçmiştir. Daha önceleri Buhara hâkimi olan Ubeydullah Hanın tahta geçmesiyle birlikte Özbek Hanlığı’nın başkenti de Buhara olmuştur. 68 Özbek Hanlığı hâkimi Ubeydullah Hanın ölümünden sonra (ö.1539) Özbek Hanlığı’nda iç savaşlar başlamıştır. Başkent Buhara’da hâkim olan
68 S. Kamalov-J. Ubbiniyazov-A. Koşanov, İz İstorii Vzaimootnoşeniy Karakalpakov s Drugimi Narodami Siredney Azii i Kazahstana v XVII.-naçale XX. v.v. (XVII-XX. Yüzyılın Başında Karakalpakların Kazakistan ve Türkistan’ın Diğer Kavimleriyle İlişkileri), Taşkent 1988, s. 35. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|