GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B- Altın Orda Devleti’nin Parçalanmasıyla Kurulan Türk Hanlıkları ve Karakalpakların Bunlarla İlişkileri
- MOSKOVA PRENSLİĞİ KÂSIM HANLIĞI KAZAN HANLIĞI NOGAY HANLIĞI
15 çevresine gelen Türkler bugünkü Karakalpakları oluşturmuşlardır. Fakat zamanla bu bölgede yaşayan Nogay-Karakalpaklılar, İtil çevresinde yaşayan Nogay-Tatar kabilelerinden uzak kaldıkları için aralarında siyasî, kültürel, edebî ve ekonomik anlamda farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu farklılıkların oluşmasında Nogay- Karakalpaklıların, Nogay Ordası’ndan koptuktan sonra Kazak, Özbek ve Türkmenlerle daha çok ilişki kurmaları etkili olmuştur. Karakalpaklar günümüzde Kıpçak, Oğuz, Başkırt, Nogay, Kazak, Özbek, Türkmen vb. Türk unsurların karışımıyla oluşmuş bağımsız bir kabiledir.
Karakalpakların Bunlarla İlişkileri Aral Gölü çevresindeki kötü iklim şartları ve Moğol saldırıları dolayısıyla XIII-XIV. yüzyıllarda Karakalpakların ataları olan Peçenek ve Kıpçak kabile topluluklarının büyük kısmı Aral Gölü’nün güneyi ve Amuderya Nehri’nin aşağı bölgelerinden göç etmeye mecbur kalmışlardır. Bu Türk kabilelerinden bazıları Amuderya’nın yukarısına, yani Kaşkaderya ve Surhanderya tarafına; bazıları Harezm’in batısına, yani Üstyurt, Sarıkamış ve Uzboy tarafına; bazıları da İtil boylarına gitmiştir. Batı Harezm, Üstyurt ve İtil boylarına göç eden Türk kabileleri, XIII. yüzyılın sonunda Altın Orda Devleti’nin hâkimiyetine girmiş; Altın Orda Devleti yıkıldıktan sonra da XIV. yüzyılın başında Nogay ulusunun içinde İtil boylarında yaşamaya başlamışlardır. Böylece sonradan Karakalpaklar olarak adlandırılacak bu Türk kabileleri Batı Harezm ve İtil arasında kendilerine yurt edinmişlerdir. Karakalpakların ataları olan bu Türk kabileleri XIV. yüzyılda Altın Orda Devleti’nin kumandanlarından biri olan Özbek Han (1312–1342) zamanında oldukça geniş bir sahada yaşamış, Dnyeper boylarında yerleşmişken Özbek Hanın isteği üzerine İtil boylarına göç etmişlerdir. İslâmiyet bu dönemde Altın Orda Devleti içerisinde gittikçe yayılmıştır. Hanlıktaki Müslüman kabilelerin hepsi Özbek olarak adlandırılmaya başlamıştır. Bunlar arasında Karakalpak, Kazak gibi Türk toplulukları da elbette ki vardır. Çünkü Özbek kelimesi XIV- XVI. yüzyıllarda etnik mahiyette, yani belli bir topluluğun ismi anlamında değil de siyasî bir birleşmenin ismi olarak kullanılmıştır.
16
KÂSIM HANLIĞI KAZAN HANLIĞI NOGAY HANLIĞI KÜÇÜM (SİBİR/SİBİRYA) HANLIĞI KIRIM HANLIĞI EJDERHAN HANLIĞI Moskova
Kâsım O ka N eh ri Bahçesaray Astrahan
Kazan Kerç
K A R A D E N İ Z K a f k a s l a r 0 300 600 900 Km ARAL
GÖLÜ H A Z A R D E N İZ İ İt il N eh ri Özü N ehri
Diny ester
Tuna Nehri A N A D O L U Kâsım Hanlığı Kırım Hanlığı Ejderhan Hanlığı Kazan Hanlığı Saraycık
U ra l N eh ri
Harita 4: Karadeniz’in kuzeyindeki Türk hanlıkları. 1- Karakalpak-Nogay Hanlığı İlişkileri Altın Orda Devleti, XV. yüzyılın başlarında Timur’un saldırısı neticesinde parçalanmıştır. Bu devlet toprakları üzerinde irili ufaklı birçok hanlık kurulmuştur. Bu hanlıklardan birisi de Edige başkanlığında Altın Orda Devleti’nin Doğu Avrupa topraklarında kurulmuş bulunan Nogay Hanlığı’dır. Nogay Hanlığı İtil’den Kama’ya kadar olan toprakları ve buradan da Yayık (Ural) Nehri’ne kadar uzanan geniş bir araziyi içine almaktadır. Karakalpaklar da işte bu yıllarda henüz tek başlarına hareket etmeyip bu hanlığın içerisinde yaşamışlar ve Nogay olarak adlandırılmışlardır. A. Vambery’nin yazdıklarına göre Nogaylar kendi başkanlarını, yani hanlarını Karakalpak kabileleri içerisinden seçmekteydiler. 61 Bu bilgiye dayanarak Karakalpakların ve Nogayların bu dönemde ortak bir isim altında toplanarak kendilerine yapılan saldırılara karşı birlikte hareket ettiklerini söyleyebiliriz.
Karakalpakların çoğu XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar Nogay Hanlığı içerisinde yaşamıştır. İklim şartlarının elverişsizliği ve çölün oldukça geniş bir yer kaplaması nedeniyle uzun yıllar ata yurtları olan Aral Gölü’nün güneyine ve bu
61 A. Vambery, Das Türkenvolk, s. 374. 17 dönemde Sarıkamış ve Uzboy’a dökülen Amuderya Nehri’nin aşağı taraflarına dönmemişlerdir. Bu dönemde Karakalpaklar her ne kadar Nogay Hanlığı’nda yaşamış olsalar da kendi beyleri etrafında toplanarak siyasî bir güç durumuna gelmişlerdir.
Bugünkü Karakalpaklar, Nogayları kendilerine çok yakın hissederler. Hatta Karakalpak folklorunda İtil (Volga), Yayık (Ural) boylarından, Nogay hanları ve mirzaları olan Edige, Orısbey, Ormambet Bey gibi büyükler hakkında birçok şiir ve masal bulunmaktadır. 62 Nogaylarla Karakalpakların boy teşkilâtlarını ve dillerini incelediğimizde de iki halkın birbirlerine çok benzediğini görebiliriz. Birçok âlimin de hemfikir olduğu gibi Karakalpak dili ve medeniyetinin temeli XV-XVI. yüzyıllar arasında Nogaylar arasında yaşadıkları dönemde oluşmuştur. 63
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Nogay Hanlığı karışıklık içerisine girmiştir. Rus Çarlığı, 1556 yılında Astrahan Hanlığı’nı ele geçirmiştir. Çarlık Rusyası’nın Türkistan’a doğru ilerlemesiyle Nogay mirzaları arasındaki mücadele de hiç eksik olmamıştır. Çünkü Rusya hükûmeti mirzalar arasına nifak sokarak bunları birbirine düşürmüştür. Bu dönemde yaşanan kıtlık da halkın hayat şartlarını oldukça zorlaştırmıştır. 64 Nogay Hanlığı’nda yaşanan bütün bu zor şartlar sebebiyle başta Nogay-Karakalpaklar olmak üzere birçok kabile, yerlerini terk ederek başka yerlere göç etmiştir. 65 XVI. yüzyılın ikinci yarısında Nogay Hanlığı’nın parçalanmaya başlamasıyla hanlık içerisinde yaşayan Karakalpaklar ata yurtları olan Amuderya boylarına değil de Sırderya boylarına göç etmişlerdir. Amuderya boylarına göç etmemelerinin sebebi ise Amuderya’nın aşağı taraflarına hâlâ suyun gelmemesidir. XVII. yüzyılın başlarında Amuderya Nehri’nin tekrar Aral Gölü’ne dökülmeye başlamasıyla bir kısım Karakalpaklar eski yurtlarına geri dönmüştür.
62 K. Aimbetov, Halk Danalığı, Nukus 1968, s. 64. 63 İstoriya Karakalpakskoy ASSR (Karakalpakistan ÖSSC Tarihi), AN UZSSR, Karakalpakskiy Filial, Cilt I, Taşkent 1986, s. 56. 64 Yaşanan kıtlık olayının tam tarihi 1557–1558 yıllarıdır. 65 İ. H. Kalmıkov-R. H. Kereitov-A. İ. Sikaliyev, ayn. esr., s. 14-15. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|