GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 128 Yukarı Karakalpaklar Kalmukların siyasî hâkimiyetini kabul etmişler, Aşağı Karakalpaklar ise 1743 yılına kadar Küçük Cüz Kazaklarının hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Karakalpakların içinde bulunduğu bu zor dönemde onlara Kayıp Han başkanlık etmiştir.
Aşağı Karakalpaklar 1726–1730 yılları arasında ekonomik yönden büyük gelişme göstermişlerdir. Bu da beraberinde siyasî anlamda tekrar faaliyete geçmelerini getirmiştir. Bu yıllarda Küçük Cüz hâkimi Ebu’l-Hayr Han Kalmuk saldırılarına karşı önlem alabilmek için Rusya hükûmetiyle bağlantı kurmuştur. 129
Bu bağlantı sonucunda Küçük Cüz 1730 yılında Rusya hâkimiyetine girmiştir. Bunu kabul etmeyen beyler Ebu’l-Hayr Hana karşı çıkmışlarsa da Ebu’l-Hayr Han ve Aşağı Karakalpakların Hanı Kayıp Han birlikte hareket ederek Rusya himayesine girmeyi kabul etmiştir. Rusya imparatoriçesi Anna Petrovna, Küçük Cüz Kazaklarını ve Aşağı Karakalpakları Rusya himayesine kabul ettiğini açıklayan bir belgeyi bu hanlara göndermiştir. 130
1740 yılında Karakalpakların siyasî durumlarında değişmeler başlamıştır. Çünkü Ebu’l-Hayr Han, Karakalpaklar üzerine ağır vergiler koymuştur. İngiliz tüccar Gok 1741 yılında bununla ilgili şunları söylemiştir: “...Karakalpaklar Ebu’l-Hayr Hanın himayesinden çıkmak istiyorlar. Çünkü o, Karakalpakları hem üzüyor hem de atlarını alıyor.” 131
Bu vergilerden bıkmış olan Karakalpaklar, 1743 yılında Küçük Cüz Kazaklarının hâkimiyetinden çıkmak için girişimlere başlamışlardır. Karakalpakların asıl amacı Rusya himayesine girerek bu durumdan kurtulmaktır. Bu amaçla bir Karakalpak elçilik heyeti hazırlanarak 3 Mart 1743 yılında Petersburg’a doğru yola koyulmuştur. Elçilik heyetine Orazak Batır’ın oğlu Maman Batır başkanlık etmiştir. 132 Karakalpak elçilik heyeti öncelikle Orenburg’ta vali Nepluyev 128
S. Kamalov, Zavoyevaniye, s. 11. 129
T. L. Soyunbayev, Kazakistan’ın Rossiyağa Kosuluyının Progrestik Manızı, Kazak SSR Bilim Kağamı, Almatı 1971, s. 7. 130 K İstorii Karakalpakov XVIII. v. (XVIII. Yüzyıl Karakalpak Tarihine Dair), Krasnıy Arhiv, No: 1 (92), Moskva 1939, s. 221. 131
Kazahsko-Russkiye Otnoşeniya v XV-XVIII vv (XV-XVIII. Yüzyıllarda Kazak-Rus İlişkileri), Alma- Ata 1961, s. 206. 132 N. N. Palmov-A. İ. Ponomarev, “Peçatnıye i Rukopisnıye İstoriçeskiye İzvestiya o Karakalpakah na Russkom Yazıke” (Karakalpaklara Dair Rusça Mevcut Olan Matbu ve Elyazması Tarihî Vesikalar), Materialı Po İstorii Karakalpakov, Sbornik, Trudı İnstuta Vostokovedeniya, İzdatelstvo AN SSSR, Cilt VII, Moskva-Leningrad 1935, s. 211.
47 tarafından kabul edilmiş, daha sonra da Petersburg’a hareket etmiştir. 1743 yılının Ağustos’unda Çariçe Elizaveta Petrovna’nın huzuruna çıkarak isteklerini bildirmişlerdir. 133 Elçilik heyetine başkanlık eden Maman Batır, çariçeye Rusya’nın himayesine geçmek istediklerini bildirmiş;
bunun üzerine Rusya başbakanı A. P. Bestujev-Rumin cevap olarak bütün Karakalpakları himayelerine kabul ettiklerini söylemiştir. Bu himayeyi resmîleştirmek için de bir belge düzenlemiştir. Bu belgede: “Biz sizleri kendi vatandaşlarımız gibi kabul eder ve imparatorun himayesine
134
denilmiştir. Böylece Karakalpaklar 1743 yılında doğrudan Rusya himayesine girmişlerdir.
Harita 7: Kazak Hanlığı ve Kazak Cüzleri
Karakalpakların Rusya himayesine geçmelerinin en büyük nedeni, ekonomik ve siyasî bakımdan bağımsız hareket etmek arzularıdır. Fakat Karakalpakların bu hayalleri fazla uzun sürmemiştir. Çünkü Küçük Cüz hâkimi Ebu’l-Hayr Han bu durumu kabul etmeyerek Karakalpaklara saldırmıştır. 1743 kışında yapılan bu saldırı sonucunda Karakalpak köyleri tamamen yok edilmiştir. Karakalpak elçilik heyeti
133
Arhiv Vneşney Politiki Rossii (Rusya Dış Politika Arşivi), Karakalpak Dosyası, Liste no:117/1, dosya:1, 1743, s. 86. 134 Ayn. esr., s. 78; N. N. Palmov-A. İ. Ponamarev, ayn. mkl., s. 213-214. 48 daha Yenikent’e dönmeden Ebu’l-Hayr Han tarafından esir alınmıştır. Ebu’l-Hayr Han, çarlık tarafından Karakalpaklara hitaben verilen belgeye de el koymuştur. Bu belge daha sonraları çarlık vekili tarafından handan alınarak Orenburg’a götürülmüştür. Yani bu belge daha Karakalpak yurduna gelmeden hükümsüz kılınmıştır. Kazakların Karakalpaklar üzerine yaptığı bu saldırıda Rusya hükûmeti hiçbir şekilde onlara yardım etmemiştir. Bu saldırılar sonucunda Karakalpakların çoğu Yanıderya boylarına göç etmiştir. 135
XVI. yüzyılın sonlarına doğru Amuderya suları tekrar Aral Gölü’ne dökülmeye başlamıştır. Böylece Aral Gölü’nün güneyinde yer alan Karakalpak toprakları da sulanmaya başlamıştır. Bu duruma bağlı olarak Karakalpakların çoğu ata yurtlarına dönmüştür. Ata yurda dönme hareketine ilk olarak Sarıkamış, Uzboy ve Üstyurt bölgelerinde yaşayan Karakalpaklar önderlik etmiştir. Bu Karakalpaklar Amuderya Nehri’nin sağ ve sol taraflarında bulunan eski topraklarına yerleşmişlerdir. XVII. yüzyılda Harezm’e gelen göçebe Özbekler de Karakalpaklarla birlikte hareket ederek Hive Hanlığı’nın kuzey tarafını oluşturan Aral Gölü ve çevresinde yurt kurmaya başlamışlardır. Bu Arallı Özbeklerle birlikte hareket eden Karakalpakların o dönemdeki hükûmet merkezi ilk önce Konırat şehri olmuştur. Daha sonraları ise Çimbay (Şahtemir) hükûmet merkezi olarak kurulmuştur. Arallı Özbekler ve Karakalpaklar bu bölgelerde XIX. yüzyılın başlarına kadar kendi hanlarının hâkimiyeti altında bağımsız olarak yaşamışlardır. Hatta XVIII. yüzyılın ilk yarısında Şahtemir Han bunlara başkanlık etmiştir.
1746–1747 yılları arasında Orta Cüz Kazaklarının hakimi Abılay Sultan, Sırderya boylarında yaşayan Karakalpaklara saldırmıştır. Bu saldırılar sonucunda Aşağı Karakalpakların bir kısmı Yukarı Karakalpakların yanına göç etmiştir. 136
Karakalpakların bir kısmı da Amuderya Nehri’nin aşağılarında yaşayan Karakalpakların yanına gitmiştir. Yanıderya boylarına yerleşen Karakalpaklar buraları çabucak benimseyerek kendi tarımsal faaliyetlerini oturtmuşlardır. Aynı zamanda komşuları olan Kazak, Buhara ve Hive hanlıklarıyla da ticarî münasebetler
135
N. N. Palmov-A. İ. Ponomarev, ayn. mkl., s. 215. 136
S. Kamalov, Zavoyevaniye, s. 14–15; S. Kamalov-A. Koşanov, Karakalpakstan Tarihi, Nökis 1993, s. 134. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|