GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

49

kurmuşlardır. 1747–1810 yılları arasında bu bölgede yaşayan Arallı Özbekler ile 

Karakalpaklar arasında hem siyasî hem de ticarî anlamda sıkı ilişkiler oluşmuştur. Bu 

dönemde onların oluşturduğu siyasî güç dolayısıyla Amuderya Nehri’nin aşağı 

taraflarıyla, Yanıderya Nehri arası “Karakalpak Yurdu” olarak tanımlanmıştır. Hatta 

Arallı Özbekler ve Karakalpaklar birleşerek Çimbay şehri merkez olmak üzere bir 

Aral Hanlığı kurmuşlardır. Aral Hanlığı’nın başkanlığını da Şahtemir Han yapmıştır. 

Bu birlik XVIII. yüzyılın sonlarına kadar sağlam bir şekilde devam etmiştir. Bu 

dönemde Şahtemir Handan başka Maman Bey, Orınbay Bey, Begis, Mırcık (Mirza 

Muhammed), Esengeldi Bey, Aydost Bey gibi beyler de Karakalpaklara başkanlık 

etmiştir. Arallı Özbeklerin hâkimi olarak da Töre Bey gösterilmiştir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

50

BİRİNCİ BÖLÜM 

ÇARLIK RUSYASI DÖNEMİNDE KARAKALPAK TÜRKLERİ VE 

KARAKALPAKİSTAN TARİHİ 

 (1873–1917) 

 

A-  Çarlık Rusyası’nın Hive Hanlığı’nı  İşgal Etmesi ve Karakalpakların 

Rusya’ya Bağlanması  

 

1-  Hive Hanlığı ve Hanlıkta Yaşayan Karakalpakların Rusya’ya 

Bağlanmadan Önceki Genel Durumu 

 

a-  Coğrafî Konum 

 

XIX. yüzyıla ait belgelere göre Hive Hanlığı toprakları kuzeyde Emba Nehri 

ve Aral Gölü’nün kuzeyi ile Sırderya boylarına; doğuda Kızılkum Çölü ve 

Amuderya’nın Kabaklı adı verilen bölgesini içine aldıktan sonra Çarçuy’a; güneyde 

ise Kabaklı’dan başlayarak İran’ın kuzey bölgelerine kadar uzanmaktaydı. Hanlığın 

batı ve kuzey sınırı Üstyurt Platosu ile komşuydu.

137

 Hive Hanlığı’nın merkezi Hive 

şehriydi. Hive’de iki adet saray, on yedi adet cami ve yirmi iki adet medrese 

bulunmaktaydı.

138

 Hive şehrinden başka belli başlı büyük şehirleri ise şunlardı: 

Hazarasp, Hanka, Yeni Ürgenç, Karaman, Koşköpir, Kazavat, Şavat, Çağatay, 

Ambar, Ket, Taşauz, Gürlen, Kıtay, Mangıt, Hocaeli ve Mangıt. Bunların yanında; 

Pintyak, Karamazı, Dürmen, Yaman-Uygur, Uygur, Yumuri, Kıpçak, Kızılhoca, 

Devletkaran, Karahoca, Kutlu Murat, Kılıçbay, Toprakkala, Maldcengel, İlgeldi, 

Özbekyan, Burçak, Bigavat, Hanavat, Kuyuktaş, Viyravat, Şeyhkala, Taşkala, 

Sargeli, Pernahos, Astano, Yanı-Arıl, Kırıbyab, Bişyab, Aladşa,  Şiriyaz, Nayman, 

Kıyat-tavan, Kıyat-Adilbek, Çaydur, İkdır, Bildum-saz, Biderhent, Gurdca, Sayat, 

Altın, Taşavlis, Tayke, Badiya, Yayumud, Karaözek, Aldiyarişan, Akseyid, Yanlı, 

Hocaterep, Burahan, Busgumen, Bizir, Kentalabulyak, Göne Ürgenç, Borı, 

Zeyrençinik, Geldemyan, İnak, Şorahan, Güldürsün, Dumankala, Ovliya, Baçkır vb. 

gibi küçük şehirler de bulunmaktaydı. Hanlığın tarım ve içme suyunu temin ettiği 

                                                 

137

  Tsentralnyj Gosudarstvennyj Voenno-Istoricheskij Arkhiv Respubliki Rossi (TGVİA RF) (Rusya 

Federasyonu Merkezî Devlet-Askerî-Tarihî Arşiv), fond: VUA, dosya: 19252, s. 1–41. 

138

 TGVİA RF, fond: VUA, dosya: 6950, s. 135–184. 

---

 

51

kanallar ise; Palvan, Kazavat,  Şavat, Yarmış, Gürlen, Kılıçbay, Arna, Suvoli, İnak, 

Mayhor ve Yeltezerhan idi.

139

   

 

 

 

Resim 20:  Hocaeli bölgesinin eski yerleşim yeri. Hocaeli–1996. (Fotoğraf: Salih Yılmaz) 

 

Hive Hanlığı’nı oluşturan önemli şehirler hakkında o denemde Harezm’e 

gönderilen Rus casuslarının yazdıkları raporlardan da önemli bilgiler edinmekteyiz. 

Örneğin, Hive Hanlığı’nı stratejik bakımdan araştıran bir Rus askerî görevlisi Hive 

hakkında  şunları yazmıştır: “Hive Hanlığı ve Hive, askerî ve stratejik bakımdan 

oldukça kolay fethedilebilecek bir yerde yerleşmiştir. Fakat yine de ağır bir saldırı 

yapmak gerekmektedir.”

140

 Rusya, 1873 yılında Hive Hanlığı’na saldırı yapmadan 

önce birçok araştırmacıyı buralara göndermiş; fakat Hive Hanlığı’nı çevreleyen geniş 

çölleri hesaba katmadığından 1717 yılında Bekoviç başkanlığında ve 1839 yılında 

Perovskiy başkanlığında düzenlediği saldırılarda başarısız olmuştur. Bu 

başarısızlıklar üzerine yeni araştırma grupları görevlendirilmiştir. 1741’de Hive’ye 

gönderilen Muravin’in başkanlığındaki gezi grubu bunlardan biridir. 1841 yılında 

                                                 

139

 TGVİA RF, fond: VUA, dosya:19252, s. 1–41. 

140

 TGVİA RF, fond: VUA, dosya:6787, s.1–38; İvan Vasileviç Pogorelskiy, Oçerki ekonomiçeskoy i 

politiçeskoy istorii hivinskogo hanstva kontsta XIX i naçala XX v.v. (XIX. Yüzyılın Sonu XX. 

Yüzyılın Başında Hive Hanlığı’nın Ekonomik ve Siyasî Tarihine Dair Denemeler), Leningrad 1968, 

s. 13. 

---

 

52

Sırderya’dan Amuderya’ya kadar olan bölümü Nikiforov araştırmıştır. Sırderya 

Nehri’nin aşağı akıntısından Buhara’ya kadar giden yol ve önemli merkezler 1820–

1821 yılları arasında Negri ve Meyindor, 1834 yılında Haniberger ve Demzon, 1841–

1842 yılları arasında Butenov, Hanikov ve Leman tarafından araştırılmıştır. Rus 

araştırmacılar dışında diğer devletlerin ajanları da bu yollardan geçerek kendi 

ülkeleri için raporlar hazırlamışlardır. 

 

Ruslar, Hive Hanlığı’na yapacakları saldırı öncesinde Sırderya’nın 

akıntısında kurulu karargâhlar ile Amuderya’yı birleştiren yolları, 1867 yılından 

başlayarak 1873 yılına kadar yeniden araştırmıştır. Ayrıca askerî sefer için önem 

taşıyan su yolları da unutulmamıştır. Örneğin Rus askerî araştırmacıları su yolları 

hakkında şunları yazmışlardır: “Amuderya’nın stratejik durumu çok önemlidir. Aral 

Gölü ile Sırderya ve Amuderya nehirleri dikkat edilmesi gereken su yollarıdır.”

141

 

Ruslar herhangi bir saldırıda hanlık içerisinde bulunan kalelerin durumu hakkında 

1873 yılına ait belgelere göre şunları belirlemiştir: 

 

• Konırat Kalesi: Deryanın sol yakasında kurulmuştur. Kaleyi çeviren 

duvarlar fazla yüksek değildir. Duvarları çevreleyen kuyular ise derin 

değildir. 

• Hocaeli Kalesi:  Bu kale oldukça kötü durumdadır. Amuderya’nın sol 

yakasına yakın bir yerde kurulmuştur. Kalenin çevresi tamamen suyla 

çevrilidir. Ayrıca çevresinde bağlar bulunmaktadır. 

• Kıpçak Kalesi: Amuderya’nın sol yakasına yakın bir yerde kurulmuştur. 

Duvarların etrafındaki kuyular fazla derin değildirler. Kalenin duvarları 

yıkılmak üzeredir. Bu duvarlardan içeriye kolayca girilebilir. Ayrıca şehri 

su altında bırakmak da mümkündür. 

• Mangıt Kalesi: Bu kale oldukça büyüktür. Amuderya’dan 12 km uzaklıkta 

bir kuyu etrafında kurulmuştur. 

• Gürlen Kalesi:  Bu  kale  Kıpçak’tan daha büyüktür. Amuderya’nın sol 

yakasında, deryadan 2,5–3 km uzaklıkta kurulmuştur. Kale, duvarlarla 

                                                 

141

 TGVİA RF, fond: VUA, dosya:6787, s. 1–38. 

 

---