GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
savaşlarda asker gönderirler. Hanlıktaki diğer topluluklara göre siyasî ağırlıkları oldukça azdır. Her bir bölüm kendi beyleri tarafından yönetilir. Arallılar gibi balıkçılıkla da uğraşırlar. Bunların sayısı 8000 aile yani diğer bir ifadeyle 40.000 kişiye yakındır.” 146
Hive Hanlığı’nda Özbek ve Karakalpaklardan sonra Türkmenler ve Kazaklar geliyordu. Bunun yanı sıra İran, Buhara ve Rusya’dan getirilen esirler de önemli bir yekûn tutmaktadır. Bu döneme ait kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre hanlığın tamamı yaklaşık 500.000 kişiden oluşuyordu. Hive hanları, ayaklanmadan çekindiği için hanlıkta yaşayan toplulukları birbirine düşürerek zaman kazanmaya çalışmış; bu da beraberinde bu toplulukların birbirlerine asla güvenmemelerini getirmiştir. Sonuçta birbirleriyle mücadele etmekten yorulan Türk toplulukları, Rusya’nın Hive’yi işgali sırasında fazla bir direnç göstermemişlerdir. Rus diplomat grubundan biri Hive Hanlığı ile ilgili yazdığı bir raporda şunları ifade etmiştir: “Hive Hanlığı’nda birçok topluluk yaşamaktadır. Bu toplulukların çoğu birbirlerini düşman olarak görüyorlar. Bu toplulukların çoğu Rusya’yla iş birliği yapmaya hazırlar. Bunların başında da Karakalpaklar ve esirler gelmektedir.” 147
Hive Hanlığı’nın başında “han” bulunmaktaydı. Hanlık makamı hukukî ve siyasî anlamda birçok serbestliğe sahipti. Örneğin, istediği anda istediği kişiyi asabilir veya önemli bir göreve atayabilirdi. Yönetimde handan sonra ikinci adam “vezir” veya “kuşbegi” olup hanlıktaki kuyuların tespitinde ve kazılmasında önemli görevleri bulunmaktaydı. Ayrıca Konırat’tan başlayarak Hive ve Yeni Ürgenç bölgesinde yaşayan halktan toplanacak vergilerden mesuldü. Hanlığın güneyinde bulunan şehirlerdeki vergiyi ise han adına diğer görevliler toplamaktaydı. Kuşbegiden sonra “mehter” gelmekteydi. Mehterin görevi ise hanlıktaki görevlilerin maaşlarını vermek ve askere alma işlerini yürütmekten ibaretti. 148
146 TGVİA RF, fond: VUA, dosya:19252, s. 42 vd. 147 TGVİA RF, fond: VUA, dosya:19252, s. 1–41. 148 TGVİA RF, fond: VUA, dosya: 6950, s. 153–184. 57 Yönetimdeki üçüncü mertebede “meçamehrem” ve onun yardımcıları “hoçaşmehremler” bulunuyordu. Bunların görevi ise Hive’ye gelen kervanların getirdikleri eşyalardan ve pazarda satılan mallardan vergi toplamaktı. Meçamehremden sonra “bay” gelmekteydi. Bay, savaş olmadığı zamanlarda kendine bağlı toprakların yönetimiyle ilgilenirdi. Savaş zamanlarında ise binbaşı rütbesiyle görev yapardı. Bundan başka “kadı, kadıreis, bajman, yüzbaşı ve yesaul” gibi görevliler bulunmaktaydı. Bunların her birinin ayrı ayrı görevleri vardı. 149
Çoğunluğunu Sünnî Müslümanların oluşturduğu Hive Hanlığı’nda dinî anlamda en üst rütbede “ahun” bulunuyordu. Ahunları, Palvankadı atardı. Palvankadı, Hive’de oturuyordu. Dinî görevlilerden olan ahundan başka “hoca, kadıreis, molla” gibi bütün dinî rütbelilerde Palvankadıya bağlıydı. Mahkemelere kadılar bakmaktaydılar. 1873 yılına ait belgelere göre adalet işleri ve mahkemeler, hanlığı yöneten han ve kadıların elindeydi. Adalet, şeriat kuralları ve örfî kurallara göre şekillendirilmişti. 150
Hive Hanlığı’nda gelirlerin en önemli kısmını toplanan vergiler oluşturmaktaydı. 1869–1870 yıllarına ait belgelere göre Hive Hanlığı’nda vergi sistemi şöyleydi:
• Hive Hanlığı’nda yaşayan aile fertlerinden her biri yılda 1 tilleden 151 5
tilleye kadar vergi ödemekle yükümlüdür. • Bağ, üzüm ve yonca hasadından alınan vergi, toprak sahiplerinin tanap 152
• Hive Hanlığı içerisinde yaşayan göçebe topluluklar da vergiye tâbiydiler. Bunlar sahip oldukları deve başına 40 kuruş, öküz başına 20 kuruş ve koyun başına da 5 kuruş ödemekle yükümlüydüler. • Hanlığa dışarıdan gelen mallardan da vergi alınmaktaydı. Buna göre getirilen malın satış fiyatının yaklaşık %2’i vergi olarak devlete giderdi. Ancak bu
149 TGVİA RF, fond: VUA, dosya: 6950, s. 153–184. 150 TGVİA RF, fond: VUA, dosya: 6949, s. 157–160. 151 Tille: gümüş parayla 4 manata denk gelmektedir. 152 Tanap toprak ölçüsü olup 1 tanap hektarın 1/6’sıdır. 58 oran vergi toplama memurlarının aldığı rüşvetten dolayı bazen %5’e kadar yükselmiştir. • Olağanüstü durumlardan kabul edilen savaş zamanlarında ve hanın ava çıktığı durumlarda hanlıkta yaşayan herkesten ve göçebelerden ayrıca ek vergi alınabiliyordu. 153
2- Rusya’nın Hive Hanlığı’nı İşgal Etmesi XIX. yüzyılın ikinci yarısında Türkistan’da hâkimiyet sağlamak için güçlü Avrupa devletleri arasında rekabet başlamış bulunuyordu. Özellikle İngilizler, Afganistan ve Güney Türkistan ile yakından ilgileniyorlardı. İngilizler, 1839 yılında Pamir’e kadar ilerlemişlerdi. İngilizlerin Türkistan’a yaklaşmaları üzerine Ruslar da Hive’yi almak için teşebbüste bulunmuşlar ancak başarılı olamamışlardır. Bunun üzerine Rusların Türkistan’a ilerlemesinde engel oluşturan Hokand Hanlığı’nın Sırderya üzerindeki Akmescit Kalesi 1853 yılında Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Fakat Rusların Kırım Seferi (1853–1855) Hokand Hanlığı’nın işgalini geciktirmiştir. 1856 Paris Antlaşması’ndan sonra Ruslar, Türkistan’a doğru ilerlemeye başlamışlardır. 154
Türkistan’daki Hokand, Hive ve Buhara’nın durumu Rus yayılmacı planlarının gelişmesi açısından uygundu. Ruslar bu amaçla İgnatiyev başkanlığında bir komisyonu Türkistan’ı araştırmakla görevlendirmiştir. 155
İgnatiyev’in bu gezisi Rusya için oldukça başarılı olmuş; Ruslar, İgnatiyev’in raporları doğrultusunda Hokand üzerine yürümeye başlamışlardır. 156
1860 yılında harekete geçen Rus kuvvetleri, 1864 yılında bütün bu bölgeyi işgal etmeyi başarmışlardır. Böylece Sibirya’dan Sırderya’ya kadar olan sınır hattı güvence altına alınmıştır. 157
1868 yılında da Buhara üzerine yürüyen Rus kuvvetleri fazla bir direnişle karşılaşmadan bu bölgeyi de işgal etmeyi başarmıştır. 158
Rusya’nın Buhara ve Hokand Hanlığı’nı işgal etmesiyle İngiliz hükûmeti, Hive Hanlığı’na daha çok önem vermeye başlamıştır. İngiliz hükûmeti, Hive’ye gizli ajanlar göndermek suretiyle burada karışıklıklar çıkarmayı böylece yerli halkı Rusya’ya karşı kışkırtmayı planlamıştır.
153
TGVİA RF, fond: VUA, dosya: 5943, s. 157–160. 154
Mirza Bala, “Hokand Hanlığı”, İA, Cilt V, İstanbul 1950, s. 556. 155
Mehmet Saray, Rusların Orta Asya’yı Ele Geçirmesi, Ankara 1984, s. 4–5. 156
Z. V. Togan, Bugünkü Türk İli, s. 228. 157
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 350. 158
Mirza Bala, “Buhara”, İA, Cilt 2, 5. Baskı, İstanbul 1988, s. 769; Abdullah Recep Baysun, Türkistan Milli Hareketleri, İstanbul 1945, s. 6. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|