GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 uzlaşmazlıkları çözmek amacıyla da 1886 yılından itibaren Şorahan ve Çimbay’da birer tane olmak üzere iki adet Rus mahkemesi kurulmuştur. 208
Amuderya Bölümü’nde adalet işleri kadıların elindeydi. Fakat bu kadılar eskiden olduğu gibi beyliğe bağlı bir kadı durumunda değil de doğrudan merkeze bağlı olarak çalışmaktaydılar. Amuderya Bölümüne bağlı Çimbay bölgesi 1876 yılında yapılan düzenleme ve seçimle beş adet mahkeme bölgesine ayrılmıştır. Bunlar sırasıyla şunlardır:
1. Bölge: Nökis nahiyesi 2. Bölge: Davkara nahiyesi 3. Bölge: Konırat ve Tallık nahiyesi 4. Bölge: Kegeyli ve Naupir nahiyeleri 5. Bölge: Çimbay, Yesim ve Kökgöl nahiyeleri 209
Yukarıda adını verdiğimiz Çimbay bölgesine bağlı adalet bölgelerinin her birinde kadılar görev yapmıştır. 1876–1879 yılları arasında yapılan kadılık seçimi sonucunda 1. bölgeye Özbek Abdullah Tanıderdiyev, 2. bölgeye Karakalpak Hoca İsamaddin İmamalikov, 3. bölgeye Karakalpak Hocamurat Allamuratov, 4. bölgeye Karakalpak Maydillah Molla Razah Berdiyev kadı olarak seçilmişlerdir. 210
Kadılara başkanlık edecek kişi tıpkı aksakallarda olduğu gibi üç yıl için halk tarafından seçilmiştir. Bu durum bu mahkemelerin “halk mahkemesi” olarak adlandırılmasına neden olmuştur. Bu adlandırmada Rus yerli yöneticilerinin demokrat olduklarını belirtme amaçları da etkili olmuştur; ancak bu mahkemelerde görev yapan kadıların hepsi Hive’de medrese eğitimi aldığı için “kadı mahkemesi” adlandırması herhâlde daha uygun olur. Kadı mahkemeleri Hive Hanlığı döneminde olduğu gibi sadece dinî olaylara bakmakla kalmamış, siyasî meseleler de dâhil olmak üzere bütün olaylarla ilgilenmeye başlamıştır. Fakat devlete karşı işlenen suçlar ayrı olarak Ruslar tarafından incelemeye alınmıştır. 211 Kadı mahkemelerinden daha yüksek mertebede ise kadı toplantısı yahut kadı divanı adı verilen bir mahkeme bulunuyordu. Bu mahkeme kadıların bakmadığı yahut onların görev sahası içine girmeyen davalarla
208
ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 31, s. 66. 209
ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 31, s. 65. 210
ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 31, s. 65. 211
Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 7. 79 ilgilenmiştir. 212 Kadı seçimi zamanla yozlaşmaya başlamış, yıllar geçtikçe medrese eğitimi almış kadılar yerine baylar, din adamları ve eski uruğ aksakalları kadı olarak seçilmiştir. Böylece adalet işlerinde de rüşvet çarkı işlemeye başlamıştır. 213
mahkemelerine kadı olarak seçilenlerin bu konuda hiçbir eğitimi bulunmuyordu. Bu amele ve yerli insanlar sahip oldukları güç ve parayla her türlü yola başvurarak seçmenlere iyi görünüyor ve seçimi kazanabiliyorlardı. Hatta işi seçmenleri satın almaya kadar ilerlettiler.” 214
Bu durumdaki kadılar, her zaman bayların lehine kararlar almaya başlamışlardır. Bu durum Rus yöneticilerin dikkatinden kaçmamış, Amuderya Bölümü başkanı bu konu hakkında 15 Eylül 1906’da Türkistan Valiliği’ne bir rapor göndermiştir. Bu raporda: “Halkın içinden gelenlerden ve halktan edindiğim malûmatlara göre halk, yöneticilerinden oldukça rahatsız durumdadır. Bunların verdiği kararların çoğu adil değildir. Kadılar her zaman bayları kollamaktalar.” 215
diye yazmıştır. Adını saydığımız bu mahkemeler dışında Amuderya Bölümü’ne bağlı Şorahan ve Çimbay bölgesinin her birinde birer tane olmak üzere Taşkent’teki adalet işlerine bağlı iki tane Rus mahkemesi bulunuyordu. Kadı mahkemeleri 1880 yılından itibaren idarî teşkilâtlanmaya uygun bir şekilde her bir nahiyede, köyde, göçebe ve yarı göçebe toplulukların yaşadığı yerlerde birer tane bulunmaya başlamıştır. 216 Aslında idarî teşkilâtların başında bulunan yöneticilerin hepsi Rus taraftarı kişilerden oluşuyordu. Böylece Amuderya Bölümü kolayca egemenlik altına alınacak ve sömürge sistemi kurularak merkezî bir yönetim tarzı benimsenmiş olacaktı. Rusların adamları olan bu yöneticiler de görünürde halk adamı olmakla birlikte birer maşa olmaktan ileri gidememişlerdir. Bu yöneticilerin hepsi Rus politikalarını benimsemiş ve özümsemiş insanlar arasından seçilmişlerdir.
Rusların, Amuderya Bölümü’nde hâkimiyeti ellerine geçirmesiyle ticarî amaçla kullanılacak yolların yapımı da hız kazanmıştır. Zaten Amuderya Bölümü’nün Hive Hanlığı’ndan ayrılarak doğrudan Rusya’ya bağlanmasında en önemli etken buranın önemli ticaret yoları üzerinde kurulu olmasıdır. Karakalpak
212 Ayn. esr., s. 10. 213 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 46. 214 Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 9. 215 ÖZROMA, fond:1, liste:12, dosya:1327, s. 20. 216 Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 9. 80 topraklarının Orta Asya’nın diğer bölge ve şehirleriyle bağlantılı yolları yeniden düzenlenmiştir. Amuderya Bölümü’nde, Karatav üzerinden Törtkül-Çimbay’a, Polı üzerinden Konırat-Çimbay’a ve Aral Gölü çevresine kadar uzanan Akgöbet-Çimbay yolu yapılmıştır. Bunun yanında Amuderya Bölümü; Konırat, Emba ve Uralsk üzerinden Orenburg ile bileştirilmiştir. Yine Konırat üzerinden Hazar Denizi’ne, Darganata üzerinden Çarcuy ile birleştirilen yeni bir yol ağı yapılmıştır. Böylece bütün yoların birbiriyle bağlantısı kurularak Orta Asya’nın merkez bölgeleri için geniş hareket sahaları oluşturulmuştur. 217
Amuderya Bölümü’nden geçen kervan yollarının Amuderya üzerinden Aralsk ve Çarcuy ile birleştirilmesi sayesinde Karakalpakların ekonomik hayatında da önemli değişiklikler olmuştur. Ayrıca bu bölgelerde yeni ticaret merkezleri kurulmuştur. 1895 yılı itibariyle bu önemli ticaret merkezleri şunlardır: Petro-Aleks (Törtkül) şehri, Nökis köyü, Pervonaçalnıy yerleşim merkezi, Kökbalıkçı yerleşim merkezi, Şorahan, Şeyh-Abbasveli, Biybazar ve Çimbay. 218
Karakalpakların yaşadığı bölgelerdeki yolların yeniden yapılması ve bağlantılarının kurulmasıyla ticaret başta olmak üzere sanat, zanaat ve tarım gibi ekonomik alanlarda gelişmeler hızla kendini göstermiştir. Tarım faaliyetleri içerisinde pamuk ve yonca üretimi artmıştır. Karakalpakların yaşadığı şehir ve köylerdeki insanların yeni oluşturulan ticarî merkezlerde mallarını pazarlamasıyla ekonomik bir canlanma olmuş, böylece Karakalpakların göçebelikten hızla vazgeçerek yerleşik bir hayat sürdürmesi de kolaylaşmıştır. 219
c- Nüfus ve Sosyal Yapı Daha önceden de belirttiğimiz gibi Amuderya Bölgesi, 1874 yılında Amuderya Bölümü olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Çimbay ve Şorahan bölgeleri de bu bölümün kolları olarak yeniden düzenlenmiştir. Şorahan bölgesinin yüzölçümü, yaklaşık 51321 km 2 olup bu topraklarda 67.436 kişi; Çimbay’da ise 20283 km 2 alanda 124.876 kişi yaşamaktaydı. 220 Bu döneme ait daha başka belgelerde Amuderya Bölümü’nde 95.000 Karakalpak, 55.000 Özbek, 40.000 Kazak
217 Ayn. esr., s. 211. 218 ÖZROMA, fond: I–269, liste:1, dosya:81, s. 4. 219 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 40. 220 Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 3. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|