GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

83

Karakalpaklara balık avcılığını öğretmişlerdir. Zamanla Karakalpakçayı da öğrenen 

bu Kazaklar kendi kültürlerini yaşamakta oldukça özgür olmuşlardır. Ural Kazakları 

sayesinde Karakalpaklar arasında kültürel gelişmeler de yaşanmaya başlamıştır.  

 

1890 yılında Karakalpak bölgesinde Rus okullarının açılmasıyla eğitim de 

gelişmiştir. Örneğin bu dönemde tıp okulu açılmıştır. Yeni açılan bu okullar 

sayesinde okuma ve yazma oranın yükselmesiyle Karakalpaklar arasında 

milliyetçilik gelişmiş, bunun sonucunda da Ruslara karşı mücadele etmek için 

dernekler ve cemaatler oluşturulmuştur. Eğitim ve öğretimin yaygınlaşmasıyla 

gelişen demokrasi fikri belli bir zaman sonra Ruslara karşı kullanılmaya başlamıştır. 

Örneğin 1898 yılında Tallık nahiyesinde yapılan seçimlerde eskiden yönetici olarak 

görev yapan ve halk tarafından sevilmeyen Kulen’in adaylığı Ruslar tarafından 

yeniden onaylanınca halkın seçtiği delegeler Kulen’e oy vermekten vazgeçmişlerdir. 

Amuderya Bölümü yöneticilerinin Kulen’i zorla iş başına getirmesi üzerine halk 

ayaklanmıştır. Ruslar bu ayaklanmayı ancak birçok kişiyi tutuklayarak 

cezalandırmak suretiyle bastırabilmiştir. 1905 yıllarına doğru Karakalpakların 

yaşadığı bölgelerde sürgüne gönderilenlerin çoğalması dolayısıyla ayaklanmalar da 

sıklaşmaya başlamıştır. Örneğin 1902 yılında Sırderya Bölgesi’nin askerî valisi bu 

konuda  şunları yazmıştır:“Amuderya Bölümü’nde, Rus İmparatorluğu’nun değişik 

bölgelerinden çeşitli nedenlerle suç işlemiş birçok insan buralara sürgüne 

gönderildi. Bunlar benim başkanlık ettiğim  şehirlerin hemen hemen hepsine 

yerleştiler. Bu kişiler hükûmete karşı hain düşüncelere sahip oldukları için buralarda 

yaşayan yerli halkı da etkilemişlerdir. Bunların eğitimli olmalarından dolayı yerli 

halk arasında edebiyatın gelişmesinde ve millî düşüncelerin çoğalmasında da etkileri 

olmuştur. Bunlar sahip oldukları hain düşünceleri, yerli halktan gençlere, 

öğrencilere ve demir yolu işçilerine de aşılamışlardır.  Bunların sahip oldukları hain 

düşünceler zamanla köylere kadar yayılacaktır.”

228

 Rusya’nın değişik bölgelerinden 

Karakalpakların yaşadığı bölgelere sürgüne gönderilen bu insanların faaliyetleri 

hakkında Sırderya Bölgesi Askerî Hâkimliği de 1903 yılında şunları rapor etmiştir: 

“Amuderya Bölümü’nde hükûmete karşı ayaklanma fikirleri hızla çoğalmaktadır. 

Buralara sürgüne gönderilen insanların sayısı oldukça fazladır. Bunların hareketleri 

                                                 

228

 ÖZROMA, fond:400, dosya: 85, s. 33–37. 

---

 

84

zaman geçtikçe batı tarzında bir mücadeleye dönüşmektedir.”

229

 Bundan sonra 

buralardaki halkın denetim altında tutulabilmesi için 1886 yılından itibaren 

Amuderya Bölümü tamamen Sırderya Askerî Bölgesi’ne bağlanmıştır. 

 

B-  Karakalpakların Çarlık Rusyası ve Hive Hanlığı’na Karşı 

Yürüttükleri Millî Mücadeleler (1873–1917) 

 

XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Orta Asya’nın birçok bölgesinde olduğu 

gibi Karakalpakistan’da da ekonomik anlamda kapitalist sistem yerleşmeye 

başlamıştır. Karakalpakların yaşadığı Amuderya Bölümü’nde ve Hive Hanlığı’nda 

köylülerin elinde çok az toprak vardı. Toprakların çoğunluğu yerli derebeylerinin 

ellerinde bulunuyordu. Bu dönemde belli başlı Karakalpak bayları olan Oraz Atalık, 

Adil Atalık, Recep Biy, Bakmambet Biy ve Kulenbay Biy Çimbay bölgesindeki 

toprakların çoğunluğunu ellerinde bulunduruyorlardı. Aynı zamanda bu beyler 

büyükbaş hayvan ve küçükbaş hayvan sürülerinin de sahipleri durumundaydılar.

230

 

Bu bölgede yaşayan köylülerin çoğu ise bu beylerin topraklarında işçi olarak 

çalışmaktaydılar. Hive Hanlığı’nda ve Karakalpakların yaşadığı bölgelerde en büyük 

toprak sahipleri han ve onun akrabalarıydı. Hive Hanlığı’nda yaşayan din 

adamlarının da büyük toprak sahipleri olduklarını söylemeliyiz. Örneğin 1887 yılına 

ait belgelere göre Karakum İşan adlı din adamının 167 hektardan fazla toprağı 

bulunuyordu. Bu topraklarda yaklaşık üç yüzden fazla ırgat ve fakir işçi 

çalışmaktaydı.

231

 Çarlık Rusyası, Karakalpak köylülerin toprak ve sulama ile ilgili 

sorunlarının üstesinden gelemediği için tarım tam anlamıyla yapılamamış; ekonomin 

gelişmesi ile ortaya çıkan mal-para ilişkisi sınıf ayrımcılığını derinleştirmiştir. 

Rusya’nın etkisiyle malların üretiminde çeşitlilik yaşanmış, üretilen bu malların çoğu 

dışarıya ihraç edilmiştir. Bununla beraber Karakalpakların yaşadığı topraklarda 

kaçakçılar çoğalmaya başlamıştır. Devletin halkın elindeki çoğu toprağa el 

koymasıyla fakirleşen köylüler şehirlere inerek iş aramaya başlamışlar; bu işsizlerin 

bazıları yeni kurulan yahut eskiden beri var olan Petro-Aleks, Ürgenç, Taşauz, 

Hocaeli, Konırat, Çimbay, Nökis, Moynak, Zayır, Pervonaçalnıy gibi şehirlere 

                                                 

229

 ÖZROMA, fond:400, dosya:55, s. 38–42. 

230

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii protiv sotsialnogo i kolonialnogo gneta (1873-Febral 1917 g.) 

(Karakalpakistan  İşçilerinin Sosyal Sömürüye Karşı Yürüttükleri Mücadeleler), İzdatelstvo FAN 

Uzbekskoy SSR, Taşkent 1971, s. 32. 

231

 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 13. 

---