GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6- 1908–1913 Ayaklanmaları
103
vergisini ödemeyenler sorgulanmak üzere merkeze çağrılmış, fakat genelde bu çağrılara uyulmamış ve emirler uygulanmamıştır. 294
1906 yılında ekonomik durum oldukça ağırlaşmıştır. Çünkü bu yılda kıtlık baş göstermiştir. Pamuk tohumu pahalılaşmaya başlamış, ayrıca yine aynı yıl Amuderya Nehri’nin batı ucundaki sular da azalmıştır. Kegeyli nahiyesindeki bütün tarım alanları, sulanmadığı için kurumuştur. 21–22 Şubat 1906’da Nökis köyü civarında Amuderya Nehri’nin taşması ve sel sebebiyle doksan dokuz aile hayatını yitirmiştir. 295 Köylülerin bu sıkıntılı hâllerinden yararlanan tüccarlar yüksek faizle onlara borç vererek bütün ürünlerine el koymuştur. Aslında tüccarların bu faaliyetlerinden Rus yöneticiler de haberdardır. 296 Amuderya Bölümü başkanı Gluşanovskiy, 10 Kasım 1906’da Sırderya Bölgesi askerî valisine bu konuda göndermiş olduğu raporda: “Kırgız Matniyaz Öteniyazov başta olmak üzere bazı tüccarlar, köylülerin yetiştirdikleri ürünleri ucuza satın almaktadırlar. Karakalpak köylülerinin iyi niyetlerini suiistimal eden bu tüccarlar sebebiyle köylüler isyan ediyorlar.” 297
diye yazmıştır.
Çarlık hükûmetine karşı hareket bu dönemde hayvancılıkla uğraşan halk arasında da görülmüştür. 8 Aralık 1906’da Semerkant Bölge Mahkemesi, Davkara nahiyesine bağlı iki köyde hayvancılıkla uğraşan Amanbey ailesinin devletten aldıkları borcu ödeyemedikleri için mallarına el koyulması kararını vermiştir. Bunun üzerine Çimbay bölgesi komiserini de yanına alarak kararı uygulamaya gelen nahiye yöneticisi, yerli halk tarafından dövülmüştür. Çimbay bölgesi komiseri, halk ayaklanmasından korktuğu için nahiye başkanı da alarak kaçmış ve canını zor kurtarmıştır. 298
Bu dönemde köylülerin çar yönetimine karşı başlattığı bu hareket “karakşılık” 299 olarak adlandırılmıştır. Karakalpak bölgelerinde karakşıların çoğalmasıyla Karakalpakların silâh zoruyla yönetimi de zorlaşmıştır. Rusya’nın Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda uyguladığı sömürge politikaları dolayısıyla
294
ÖZROMA, fond: I–907, liste;1, dosya: 405, s. 25–26, 104–105. 295
ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya:16135, s. 234–235; K. K. Palen, Materialı i harakteristika narodnogo hozyaystva v Turkistane (Türkistan’daki Halk Ekonomisinin Materyalleri ve Özellikleri), 2. kısım, Sankt-Petersburg 1911, s. 239; Obzor Sırdaryinskoy oblasti za 1906 g. (1906 Yılına Dair Sırderya Bölgesinin İncelenmesi), Taşkent 1907, s. 67. 296
Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 75. 297
ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 16136, s. 292–293. 298
ÖZROMA, fond: I–131, liste:1, dosya:1644, s. 5. 299
Karakşılık kelime anlamıyla hırsızlık olarak ifade edilebilir. 104
halk hareketleri çoğalmıştır. 3 Haziran 1907’de gerçekleşen ihtilâlden sonra bütün Türkistan’da olduğu gibi Karakalpakistan’da da ayaklanmalar olmuştur.
Rusların Amuderya Bölümü’nü işgal etmesinin üzerinden yaklaşık 20–25 yıl geçmesinden sonra bu bölgelerde ticarî ve sanayi kurumları oluşmuş ve yabancı sermaye ülkeye girmiştir. Amuderya Bölümü’nde bu dönemde “Büyük Yaroslav Manifaturası”, “Krafte”, “Knop”, “Manuilov Kardeşler”, “Doğu Cemiyeti”, “Kafkas”, “Merkuriy”, “Rusya Cemiyeti” gibi pamuk ve diğer ürünlerin alım ve satımıyla uğraşan firmalar kurulmuştur. Pamuk ithalâtının artmasıyla 1908 yılında Rusya’ya iki milyon manat değerinde pamuk satılmıştır. 1908 yılında Amuderya Bölümü’nde on beş tane pamuk fabrikası bulunuyordu. 300
Hive Hanlığı’nda ise on bir pamuk fabrikası vardı. 301 Rus-Asya Bankası, Yeni Ürgenç ve diğer şehirlerde şubeler açmıştır. Kapitalist düzende yerli işletmelerin kurulmasıyla daha çok üretim hedefleyen Rus hükûmeti, işçilerin çalışma saatlerini ve halk üzerindeki baskısını arttırmıştır. Ayrıca 1911–1913 yılları arasında “ak kapşık” 302
yıllarında halk kıtlık ve yerli derebeylerinin baskılarından dolayı bitkin düşmüştür. Tarım arazilerinin çoğu yerli hükûmet temsilcileri ve derebeylerin elindedir. Örneğin Çimbay bölgesinde tarım arazilerin %20’si ve hayvanların %25’i sadece 854 ailenin elindedir. Çimbay bölgesindeki halkın %33’ünün hiç hayvanı yoktur. 303
Rusların fabrikalarda çalıştırdığı işçilerin durumu da içler acısıydı. İşçilerin çoğu fabrikalarda yatıp kalkıyordu. Çalışma ortamları hem sağlıksız hem de ağırdı. Ayrıca Ruslar daha ucuz olduğu için fabrikalarda çocuk işçi çalıştırmaktaydı. Teknik donanaımları olmayan bu işçilerin yıllık izinleri de yoktu. çar hükûmeti, 1907 yılında ihtilâlci insanlardan bazılarını Amuderya Bölümü’ne sürgün etmişti. Rusya’dan yeni gelen bu insanlar ile bu bölgede eskiden beri var olanların birleşmesiyle Ruslara karşı yürütülen mücadele hız kazanmıştır. Rusya hükûmeti temsilcileri, 3 Mayıs
300
Obzor Sırdaryinskoy oblasti za 1908 g. (1908 Yılına Dair Sırderya Bölgesinin İncelenmesi), Taşkent 1909, s. XXV. 301 TGVİA RF, fond:1396, liste:1, dosya: 33, s. 152–153. 302 Ak kapçık yılları tabiriyle kıtlık dönemi kastedilmektedir. Bu dönemde halk buğday ve arpaların kabuklarını bile yer duruma gelmesi dolayısıyla bu adlandırma yapılmıştır. 303
J. Ubbiniyazov, Karakalpakstan XX. asirdin basında, Nökis 1992, s. 71–106; Ya. M. Dosumov, Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, s. 23. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|