GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4- Tallık Nahiyesi Ayaklanması (1898–1900)
95 Askerî Hapishanesi’ne götürülürken bulunduğu “tsaritsa” adlı gemiden firar etmeyi başarmıştır. Amuderya Mahkemesi yakalanması için her türlü girişimde bulunmasına rağmen Karakul’un izine rastlanamamıştır. Firarının üzerinden bir buçuk yıl geçtikten sonra Karakul, Tamdı nahiyesinde tekrar ortaya çıkmıştır. Bundan sonra da Rus yönetimine karşı mücadelesine devam etmiştir. Bu ayaklanmanın büyümesinden çekinen Amuderya Bölümü yöneticileri, kaptan Susanin’i, onu yakalaması için görevlendirmiştir. Fakat kaptan Susanin, emrindeki dört Rus Kazak askerinden oluşan bölükle Karakul’u yakalayamamıştır. Karakul Kosmagambetoğlu arandığını bildiği için öncelikle Aktav’da saklanmıştır. Daha sonra uzak bölgelere giderek izini kaybettirmiştir. Karakul, 1894’de Tamdı nahiyesinde ortaya çıkmıştır. Fakat Ruslar onu yine yakalayamamıştır. 1896’da Tamdı nahiyesinde mücadelesini güçlendiren Karakul, yöneticilere karşı çıkarak onları tanımadığını bildirmiştir. Karakul Kosmagambetoğlu’nun hareketi Rusları oldukça korkutmuştur. Bunun üzerine Karakul’u yakalamak için 1900 yılında Amuderya Bölümü’ne bağlı Şorahan bölgesi karakolundan Poriçik Koluşev başkanlığında yeni bir bölük oluşturulmuş, fakat bu bölük de başarısız olmuştur. Karakul’a bu sırada Sibirya’dan kaçan üç kişi de eklenmiştir. Ayrıca yerli halktan insanlar da Karakul’u desteklemiştir. Böylece Karakul’un başlattığı ayaklanma belli bir güce kavuşmuştur. Karakul Ayaklanması’ndan korkan Amuderya Bölümü yöneticileri, Sırderya bölge valisinden yardım istemiştir. Sırderya askerî valisi de durumu Türkistan valisine bildirmiş, Sırderya valisi, Türkistan valisine yazdığı raporda: “Amuderya Bölümü yöneticisinin raporunda da belirtildiği gibi Tamdı nahiyesinde insanları öldüren kaçakları yakalamak amacıyla Poriçik Koluşev’e yardım etmek için Türkistan 18. atış bölüğünden bir kısım askerleri, Astrahan 1. Kazak bölüğünden 106 askeri başlarındaki subaylarla birlikte göndermenizi rica ediyorum.” 269
diye istekte bulunmuştur. Karakul Ayaklanması belli bir zaman sonra Rus askerleri tarafından bastırılmıştır. Böylece Göklen Ayaklanması’na benzer birçok ayaklanma Amuderya Bölümü’nün değişik nahiyelerinde kendini göstermiştir.
1880–1891 yılları arasında ortaya çıkan bu tür ayaklanmalar, topraksız ve ezilen köylü hareketleri olarak kalmış, asla bütün halk kitlesini arkasından
269 ÖZROMA, fond: 2, liste:1, dosya:121, s. 2–3. 96 sürükleyememiştir. Bunun sebebi de Türk toplumları arasındaki çekişmeler ve kabilecilik anlayışıdır. Fakat bu tür ayaklanmalar gelecekte çıkacak olan ayaklanmalara örnek olmuş ve onlara ışık tutmuştur.
Amuderya Bölümü’nde olduğu gibi Hive Hanlığı hâkimiyetinde yaşayan Karakalpaklar da han yönetimine karşı gelmeye başlamışlardır. Hive Hanlığı hâkimiyetinde yaşayan Karakalpaklar ve diğer bazı Türkler, hanın ve onun yöneticilerinin kötü yönetiminden hoşnut olmadıklarından Rus hâkimiyetindeki Amuderya Bölümü’ne göç etmeye başlamışlardır. Çoğu Karakalpak olan bu göçmenler Rus vatandaşlığına geçmek için başvuruda bulunmuş, Hive Hanlığı’ndan Amuderya Bölümü’ne göç etmek istediklerini bildirmişlerdir. 270 Hive hanı Rus vatandaşlığına geçme girişiminde bulunan halkı cezalandırmıştır. Örneğin Hive hanının mehteri 1887’de bazı köylülerin göç etme hazırlığında olduğunu öğrenince bu köylere baskın yaparak bunların her birini 13 tilla ödemekle cezalandırmıştır. Ayrıca bu göçebelere ait altı çadırı da ateşe vermiştir. Rus askerî topograf Belyayevskiy’in verdiği bilgilere göre 1884’de 1000 Karakalpak ailesi Amuderya Bölümü’ne göç etmiştir. Hive devlet yöneticilerinin verdiği 1887 yılına ait bilgilere göre de 670 Karakalpak ailesi Amuderya Bölümü’ne göç etmiştir. 271
Sonuç olarak baktığımızda Karakalpakların ve diğer Türk boylarının yürüttüğü ayaklanma hareketleri, sadece Rusların hâkimiyetinde olan Amuderya Bölümü’nde değil aynı zamanda Hive Hanlığı’nın hâkimiyetindeki topraklarda da kendini göstermiştir. Hive Hanlığı’nda yaşayan Karakalpaklar, hanlığın yönetimini beğenmediği için Rusların hâkimiyetinde olan kardeşlerinin yanına göç etmeyi amaç edinmişler ve bunu bir kurtuluş yolu olarak görmüşlerdir. Fakat görmüşlerdir ki sömürü ve baskı Rus hâkimiyetindeki topraklarda da vardır. Bir başka deyişle nereye giderlerse gitsinler ezilmekten ve sömürülmekten kurtulamamışlardır.
Göklen Ayaklanması ve diğer ayaklanmaların Ruslar tarafından bastırılmasından sonra buna benzer ayaklanmaların önü kesilmemiştir. Bunlardan
270 T. A. Jdanko, Oçerki istoriçeskoy etnografii karakalpakov, s. 133–156; İstorii Uzbekskoy SSR, Cilt 1, Kniga: 2, Taşkent 1956, s. 152; Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, Cilt 1, Taşkent 1964, s. 268–269. 271 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 46–47. 97 biri de yerli halkın 1898 yılında Tallık nahiyesi başkanı Kulen Kudayşüküroğlu’na karşı başlattıkları ayaklanma hareketidir. Arşiv belgelerinden edindiğimiz bilgilere göre yerli beyler ve din adamları tarafından Kulen’in yeniden nahiye başkanı olarak seçilmesi kararlaştırılmıştır. 272
Kulen’in yönetimini beğenmeyen halk onun seçilmesini istememiştir. Fakat Çimbay bölgesi başkanı ve Amuderya Bölümü başkan vekili Rus Kornilov, halkın isteğine aldırmadan Kulen’in ve halkın istemediği bazı aksakallıların yeniden seçilmesini sağlamıştır. Bu seçimi içine sindiremeyen halk arasında yöneticilere karşı büyük bir nefret uyanmıştır. Halk, 6 Mart 1899’da Tallık nahiyesine bağlı Dosnazarov köyündeki Kopak Gölü kenarında yapılan toplantıda alınan kararla Kornilov’dan beğenmedikleri yöneticilerin görevden alınarak 1898 seçimi sonuçlarını iptal etmesini ve seçimlerin yeniden yapılmasını istemiş; fakat Kornilov bu isteği kabul etmemiştir. Bunun üzerine halk ayaklanarak karakollara ve yöneticilere saldırmaya başlamıştır. 273 Amuderya Bölümü yöneticisi Galkin, Taşkent’teki Türkistan valisine gönderdiği telgrafta: “Düzeni sağlamak için Tallık nahiyesine gidiyorum.” 274
diye yazmıştır. Bu ayaklanmalar sonucu 28 Mart’ta tutuklamalar başlamış, ayaklanalar arasından on dokuz kişi ceza hukukunun 263. maddesine göre tutuklanmıştır. Tutuklular, askerler eşliğinde Petro-Aleks Askerî Hapishanesi’ne gönderilerek burada beş ay süreyle kalmışlardır. 275 Ayaklananların çoğu aynı köyde yaşamaktadır. Köylüler bir araya gelerek suçlu olarak kabul edilen bu insanların serbest bırakılmalarını istemişlerdir. Böylece halkın isteği üzerine 25 Eylül 1899’da ayaklanmacılar hapisten çıkarılmıştır. Ayaklanmanın bastırılmasıyla ayaklanmaya katılanlar nahiye yöneticisi Kulen Kudayşüküroğlu’nu yerinden etmek için çalışmalar yapmıştır. Bu ayaklanmadan sonra Çimbay bölgesi komiseri
272 Kulen Kudayşükürov, 1882’de Tallık nahiyesi başkanlığı için yapılan seçimlere birinci aday olarak girmiştir. 1886’da yapılan seçimlerde yeniden nahiye yöneticisi olarak seçilmiştir. Yönetici seçimleri üç yılda bir yapılmıştır. 1898’de yapılan seçimlerde Kulen Kudayşükürov beşinci kez seçilmiştir. Rus hükûmeti, 1888’de K. Kudayşükürov’u hizmetlerinden dolayı Türkistan valisi aracılığıyla gümüş madalya ile ödüllendirmiştir. K. Kudayşükürov 1894’te Amuderya hükûmeti tarafından Anna gümüş madalyasına layık görülmüştür. bk. R. Kosbergenov, ayn. esr., s. 261. 273
Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 48. 274
ÖZROMA, fond: 910, liste: 4, dosya: 2358, s. 1; J. Ubbiniyazov, Borba karakalpakskogo naroda protiv sotsialnogo i natsionalno-kolonialnogo ugneteniya, konets XIX-naçala XX vv. (XIX. Yüzyılın Sonu-XX. Yüzyılın Başında Karakalpakistan İşçilerinin Sosyal Sömürüye Karşı Yürüttükleri Mücadeleler), Kandidatskaya Dissertatiya, Taşkent 1969, s. 57–58. 275
Bu isyana katılanların elebaşları arasında yirminci sırada Kalimbet Askarov vardı. Kalımbet, Ruslara yakalanmayarak uzun süre kaçmayı başarmıştır. Kendisi daha sonra yakalanarak hapse atılmıştır. 12 Mart 1900 tarihli “Türkistanskiye vedomosti” (Türkistan cetvelleri) gazetesinde Kalımbet Askarov’un arandığı ilân edilmiştir. ÖZROMA, fond: I–910, liste: 42358, s. 1; J. Ubbiniyazov, ayn. esr., s. 57-58.
Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|