GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3- Amuderya’nın Sağ Yakasında Yaşayan Karakalpakların Hive Hanlığı’ndan Ayrılarak Rusya’ya Bağlanması
65 Yukarıda da belirtildiği gibi 12 Haziran 1873’te alınan kararla Hive Hanlığı’nda kölelik kaldırılmıştır. Bu karar alındığı sırada Hive’de yaklaşık 40.000 İranlı köle bulunmaktaydı. Bu kölelerin birçoğu kendi yurtlarına dönebilmiştir. Hive Hanlığı’nda köleliğin kaldırılması sadece İranlılar ve Kalmuklar için fayda sağlamamış, diğer yerli kavimlerin hayatında da büyük değişikliklere sebep olmuştur. Çünkü eskiden borçlarını ödeyemeyen köylü Karakalpak ve Özbekler, köle durumuna düşerek mal gibi satılır hâle gelmişlerdi.
Ruslar, 12 Ağustos 1873’te Hive Hanlığı ile 18 maddeden oluşan kesin bir antlaşma imzalamışlardır. Hanın oturduğu Gendimian adlı bölgedeki bağ evinde imzalandığı için Gendimian Antlaşması olarak adlandırılan bu anlaşmaya göre; Hive Hanlığı, Rusya’ya bağlı vassal bir devlet olacaktır. 174
Böylece Karakalpakların deyimiyle Hive Hanlığı, yarım bir hanlığa dönüştürülmüştür. İngiliz hükûmeti, Hive Hanlığı’nın Rusya tarafından işgal edilmesi için elindeki bütün imkânları kullanmıştır. Çünkü bu dönemde İngiltere ile Rusya müttefik ülkeler durumundaydılar. 175
Aynı zamanda Hive Hanlığı ve diğer Orta Asya hanlıklarının Rusya tarafından işgal edilmesiyle İngilizlerin büyük önem verdiği ticaret yolları da güvence altına alınmış oluyordu.
Rusya’nın Hive Hanlığı’nı işgal etmesiyle aslında Orta Asya sorunu tamamen çözüme kavuşmamıştır. Hive seferi başlamadan önce alınan karara göre burada merkezî hükûmetin korunması gerektiği üzerinde anlaşmaya varılmıştır. Fakat Hive’de merkezî hükûmet korunmasına rağmen bazı önemli tedbirlerin alınması da kaçınılmaz olmuştur. Bunlardan en önemlisi hanlık ordusunun tamamen dağıtılmasıdır. Ayrıca Hive’nin diğer ülkelerle münasebet kurması yasaklanmıştır. Diğer ülkeler şöyle dursun, Türkmenler ve Buhara Hanlığı ile münasebet kurması bile sakıncalı görülerek yasaklanmıştır. Amuderya Nehri’nin sağ yakasındaki Karakalpaklar bu belgeyle birlikte Hive Hanlığı’ndan ayrılarak Rusya’ya bağlanmıştır. Ayrıca Hive Hanlığı 1873 yılından başlamak üzere 1893 yılına kadar yirmi yıl süreyle Rusya’ya 2.200.000 manat askerî tazminat ödemekle yükümlü kılınmıştır. 12 Ağustos 1873’te Hive Hanlığı ile Rusya arasında yapılan bu
174 Mac Gahan, ayn. esr., 253-256. 175 Ayn. esr., s. 257-261. 66 anlaşmayla aslında Hive hükûmetinin merkezî teşkilâtlarına fazla dokunulmamıştır. Hive, Rusya’ya bağlı bir hanlık olmakla onun sömürgesi durumuna düşmüştür.
Hanlığı’ndan Ayrılarak Rusya’ya Bağlanması a- Amuderya Bölümü’nün Oluşturulması Hive Hanlığı’nın tamamen teslim olmasıyla Hive hanı Türkmenlerin arasına kaçmıştır; ancak kısa bir süre sonra 2 Haziran 1873’te General fon Kaufman’ın karargâhına gelerek bazı görüşmeler yaptıktan sonra anlaşmaya varılmıştır. İşte tam bu vakitlerde Hive Hanlığı’nda yaşayan Karakalpaklardan bir elçilik grubu da Rus ordusunun karargâhına gelerek bazı görüşmelerde bulunmuştur. Karakalpak elçilik heyetinin maksadı Karakalpakların yaşadığı Kuzey Amuderya Bölümü’nün Hive’den ayrılarak Rusya’ya bağlanma isteğini bildirmektir. Karakalpak elçilik heyetleri bundan sonra da birkaç kez bu tür isteklerle Rus karargâhına gelmişlerdir. Bu tür girişimler hakkında General M. A. Terentyev şunları yazmıştır: “10 Haziran 1873 tarihinde karargâha gelen temsilciler arasında Amuderya’nın kuzeyinde ve çevresinde yaşayan Karakalpak temsilciler de bulunmaktaydı. Karakalpak temsilciler kendilerinin Rusya’ya bağlanmasını istiyorlardı. Onlara bu kararlarını çok iyi düşünmeleri için tavsiyelerde bulunduk. Fakat bu temsilciler iki gün sonra yeniden gelerek isteklerini tekrarladılar. Bunun üzerine Hive Hanlığı ile yapılacak kesin anlaşma içerisinde bu konunun da düşünülmesi kararlaştırıldı. Böylece Amuderya’nın kuzeyi doğrudan Rusya’ya bağlanarak Karakalpaklarla komşu olundu.” 176
Karakalpakların yaşadığı Amuderya bölgesinin tamamen Rusya’ya bağlanmasıyla bu bölgenin ekonomik, siyasî ve kültürel yapısında değişiklikler olmuştur.
12 Ağustos 1873 tarihinde Hive Hanlığı ile Rusya arasında yapılan anlaşmaya göre Amuderya Nehri’nin sağ tarafı, burada yaşayan Türk topluluklarıyla birlikte Rusya topraklarına dâhil edilmiştir. Bunların çoğunluğunu Karakalpaklar oluşturmaktaydı. Amuderya Nehri’nin sol yakasında yaşayan Karakalpaklar ise eskiden olduğu gibi Hive Hanlığı’na bağlı kalmıştır. Hive Hanlığı içerisinde
176
M. A. Terentyev, ayn. esr., s. 265. 67 bırakılan Karakalpakların sayısı ise o dönemde yaklaşık 20.000 civarındadır. 177
Amuderya Nehri’nin sağ yakasının Rusya’ya bağlanmasıyla burası Amuderya Bölgesi adı altında yeniden düzenlenmiştir. Amuderya Bölgesi daha sonra yani 1874 yılında Amuderya Bölümü’ne dönüştürülmüştür. Amuderya Bölümü, 1896 yılına kadar doğrudan doğruya Türkistan Valiliği’ne bağlı iken, 1896 yılından itibaren Sırderya Bölgesi üzerinden Türkistan Valiliği’ne bağlanmıştır. 178 Amuderya Bölümü’nün merkezi ise Petro-Aleks (şimdiki Törtkül) şehri olmuştur. Amuderya Bölümü’nün başkanı ve Rus askerleri bu şehirde ikamet etmişlerdir.
Amuderya Bölümü, kuzeybatıda Aral Gölü ve Sırderya Bölgesi’ne bağlı Perovsk 179
ve Kazalinsk kazaları; doğuda Sırderya Bölgesi’ne bağlı Çimkent ve Semerkant Bölgesi’ne bağlı Cizak kazaları; güneydoğuda Buhara Emîrliği’ne bağlı bozkırlar; güneybatıda ise Amuderya yani Hive Hanlığı ile sınır olmuştur. 180
Amuderya Bölümü’nün kapladığı alan 71604 km 2 olup bu dönemde toplam 194.500 kişi bu topraklarda yaşamaktaydı. 181
b- Amuderya Bölümü’nün İdarî Yapısı
Amuderya Bölümü adı altında yeni bir yönetim sahası oluşturan Rusya hükûmeti, zaman geçirmeden yeni teşkilâtlanmaya gitmiştir. Bölümde idarenin başına bölüm başkanı getirilmiştir. Amuderya Bölümü’nün başkanı buranın yöneticisi olduğu gibi aynı zamanda bu bölümde bulunan Rus ordusuna kumanda etme yetkisine de sahip olmuştur. Başkan aynı zamanda Hive Hanlığı ile olan bütün münasebetleri de yürütecektir. Amuderya Bölümü başkanının valinin teklifi üzerine paşa tarafından atanacağı yahut görevden alınabileceği ilân edilmiştir. Bölüm başkanı ayrıca seçimle gelen hâkimlerin görevden alınmasında ve göreve
177 Girşfeld i Galkin, Voyenno strategiçeskoye opisaniye Hivinskogo Oazisa (Hive Vahasının Askerî ve Stratejik Anlatımı), II. Kısım, Taşkent 1903, s. 29–30; Nepesov’un yazdığına göre bu dönemde Hive Hanlığı’nın hâkimiyeti altında bulunan Karakalpakların sayısı 44.000 civarındadır. Fakat Nepesov bu bilgileri nereden aldığını belirtmemiştir. Bunun için bk. Gaib Nepesov, 1920–1924
Memleketlik Baspası, Nokis 1964, s. 9. 178
Merkezî Devlet Arşivi), fond:1, liste:16, dosya:718, s. 1–17; Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 2. 179 Şimdiki Akmescit. 180 Ya. M. Dosumov, Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR 1917–1927 (Karakalpak ÖSSC’nin 1917– 1927 Yıllarına Ait Tarihî Denemeler), Taşkent 1960, s. 11. 181
Girşfeld i Galkin, ayn. esr., s. 56. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|