Guliston davlat universiteti sotsial psixologiya

F.Bernning tranzakt analizi.
Transakt tahlil amerikalik psixolog va psixiatr Erik Bern tomonidan ishlab chiqilgan. U psixoanaliz (tahlil) g'oyalarini rivojlantirib, nazariy psixologiya va psixoterapevtik amaliyotdagi original yo'nalishlardan biri — «transakt tahlil» yo'nalishiga asos soldi. Bu tahlilga ko'ra, shaxs uch
EGO holatini o'z ichiga oladi: bolalik, ota-onalik, katta odam. Boshqalar bilan bo'lgan munosabatning har bir daqiqasida individ shunday holatlardan birida bo'ladi. Transaksiya nima? Insonlar o'rtasidagi muloqot jarayonida turli signallar almashinadi. Ushbu signallar transaksiya deyiladi. Transaksiya bu — muloqotga kirishayotgan individlar EGO holatlarining o'zaro ta’siridir. Har biri stimul va javob transaksiyalardan iborat. Transaksiya muloqot ishtirokchilaridan birini EGO holatidan olib chiqadi, birini bu holatga yo'naltiradi.
E. Bernning transakt tahliliga ko'ra insonda uchta «MEN» mavjud:
bolalik (B) — bo'ysunuvchi, mas’uliyatsiz, spontan reaksiyalarni namoyon etuvchi, nazoratsiz faolligi yuqori bo'lgan holat. Ushbu holatda bola o'z kechinmalarini so'zlar bilan emas, balki hissiyotlar bilan namoyish etadi. Bu holatning jismoniy belgilari: yig'lash, qaysarlik, ming'irlash, qo'rquvdan cho'chib tushish, yelka qisish, masxara qilish, kulish, biror narsa deb aytish uchun qo'l ko'tarish, uyalish, burun tortish. Bolalik holatida inson quyidagi: «xohlamayman», «qilmayman», «oyi, men ketdim», «men katta bo'lganimda...», «hammadan ko'p», «eng yaxshi» kabi iboralardan foydalanadi. Katta odam bu so'zni, ya’ni «men katta bo'lganimda«iborasini «men boyib ketganimda» degan shaklda ifodalaydi. Bolalar shu bilan birga «Nega? Qachon? Qayerda?
Kim? Qanday?» savollardan ham foydalanadi. Bu — bolada kattalik holati uyg'onayotganligini ko'rsatadi. Bolalik holati quyidagilarga bo'linadi: tabiiy bolalik «men»i (xursandchilik, qayg'u kabi spontan namoyon etuvchi), moslashuvchi bolalik «men«i (moslashuvchi, quloq soluvchi, o'zini aybdor hisoblovchi, ikkilanuvchi), norozilik qiluvchi bolalik «men»i (qaysarlik, qarshilik qiluvchi).
Ota-onalik holati (O) — butun mas’uliyatni o'z zimmasiga oluvchi, talablar va shart qo'yadigan, nazorat o'rnatadigan holat. Bu holatning jismoniy belgilari: qoshlarni uyish, ko'rsatkich barmoqni yuqoriga ko'tarish, qo'llarni ko'krakda chalishtirish, «uf» tortish, suhbatdosh yelkasini qoqib qo'yish. Ota-onalik holatidagi kishi ko'pincha quyidagi so'zlardan foydalanadi: «yaxshilab miyanga quyib ol», «hech qachon...», «unutmagin», «qancha gapirish kerak», «qani qo'lingni tekkizib ko 'g-chi» (doim, hech qachon, mumkin, mumkin emas so'zlari ota-onalik holatidagi kishi tomonidan ko'p ishlatiladi). Baholovchi fikrlar — qoralash, maqtash ma’nosidagi fikrlar («ahmoq», «jinnivoy», «erkatoyim», «bechoragina» kabi) ota-onalik holatidagi kishiga xos. Ota-onalik holati quyidagilarga bo'linadi: mehribon ota-onalik «MEN»i (yordam beruvchi, to'g'rilovchi, ovutuvchi), tanqidchilik «MEN»i (tanqid qiluvchi, buyruq beruvchi, qo'rqituvchi).
Katta odam holati (K) — vaziyatni inobatga ola biladigan, boshqalarning manfaatlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaydigan, mas’uliyatni o'zgalarning va o'zining o'rtasida adolatli taqsimlay
oladigan holat. Bu holatning jismoniy belgisi: tinglayotganda yuz, ko‘z, tananing harakatlanishi (har 3—5 soniyada ko‘zlar pirpirashi). Bolalik holatiga xos qiziquvchanlik va berilib ketish ham katta odam holatidagi inson yuzida aks etishi mumkin. Katta kishi holatidagi inson ko'pincha quyidagi so'zlardan foydalanadi: «nima uchun?», «kim?», «qanday qilib?», «qachon?», «balki», «menimcha», «mening tushunishimcha» (masalan: «mening fikrimcha, yoshlar kattalarni hurmat qilishlari kerak, shart»).
E. Bern fikricha, shaxsning yetukligi insonda katta odam EGO holatining qanchalik shakllanganligiga bog'liq bo'ladi. Transakt tahlilga ko'ra, muloqot davomida ishtirokchilar har bir EGO holatga muvofiq keluvchi nuqtyai nazarda turib kontaktga kirishadilar. Ayrim transaksiyalar ijobiy munosabat shakllanishiga, ba’zilari nizoga olib keladi. Transaksiyalar quyidagi turlarga b o 'lin a d i: parallel transaksiyalar — stimul transaksiya va javob transaksiya kesishmaydi (masalan, «katta odam» holatida turib «bolalik» holatiga murojaat qilish, «bolalik» holatida turib «kattalik»ka javob qaytarish); kesishuvchi transaksiya — stimul transaksiya va javob transaksiya kesishadi (masalan, «katta odam» holatining «katta odam» holatiga murojaat qilishi, «ota-onalik»ning «bolalik»ka javob qaytarishi); yashirin transaksiya — bevosita kuzatilayotgan xulq-atvor bilan bog'liq bo'lmagan transaksiyadir. Sirti «yaltiroq» bo'lgan jismoniy belgilar, so'zlar ostiga juda salbiy mazmun yashiringanda shunday transaksiya ro'y beradi. Ushbu transaksiyalar ikkidan ortiq EGO holat munosabatga kirishishi natijasida ro'y beradi.
Muloqot pozitiv (ijobiy) tugallanishi uchun transaksiyalar parallel bo'lishi kerak. Kesishuvchi transaksiya nizo va ziddiyatga olib keladi. Parallel transaksiyaga misol: «oyijon, bu mening qo'limdan kelmaydi», «sen endi katta bola bo'lib qolding, albatta qo'lingdan keladi».
Kesishuvchi transaksiyaga misol: «Sardor, narsalaringni joy-joyiga qo'yib qo'ysang-chi», «siz menga xo'jayin emassiz, bu yerda menga faqat onam buyruq bera oladi».
Ijtimoiy guruhlardagi o‘zaro ta’sir turlari va ularning xususiyatlari
Ijtimoiy o‘zaro ta’sirning umumiy shakllaridan biri ijtimoiy guruh-lardir. Unlarda har bir odamning xatti-harakati va ijtimoiy maqomi shu gu-ruhdagi boshqa a’zolarning faoliyati va mavjudligi bilan bog‘liq bo‘ladi.
O‘zaro ta’sirda tomonlarning bir-biri bilan bog‘liqligi teng bo‘lishi yoki bir tomon ikkinchisiga kuchli ta’sirda bo‘lishi mumkin. Bunda bir tomonlama yoki ikki tomonlama interaksiyani ajratib ko‘rsatamiz. Inter-aksiya inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab olishi (total inter-aksiya) yoki ma’lum bir faoliyat tarmog‘ida bo‘lishi mumkin.
Interaksiyaning intensivligi o‘zaro ta’sirga kirishgan odamlarning fa-olligi va ruhiy tajribasining nisbatini bildiradi.
O‘zaro ta’sirning intensivligi hayotiy faoliyatning o‘zaro munosabat-larga qay darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi: u maksimal va minimal katta-liklar orasida bo‘lishi mumkin. Interaksiya sohalari qanchalik ekstensiv yoki intensiv bo‘lsa, o‘zaro ta’sirga kirishuvchi tomonlarning hayoti, xatti-harakati, ruhiyati shunchalik qaram bo‘ladi.
Bir odamning boshqa bir odamga ta’siri har qanday interaksiyani vu-judga keltiradi. Mana shu ta’sir mavjud bo‘lar ekan, interaksiya davom etadi. Bir tomonning mavjudligi haqidagi fikr boshqa odamga ta’sir qilmay qo‘ygandagina, interaksiya to‘xtaydi.
O‘zaro ta’sirlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
– tashkil etilgan interaksiya;
– tashkil etilmagan interaksiya.
Tomonlarning munosabati, faoliyati muayyan huquq, majburiyat va funksiya strukturasini vujudga keltirsa va ma’lum bir qadriyatlar tizimiga tayansa, interaksiya tashkil etilgan hisoblanadi.
Munosabat va qadriyatlar uyushmagan bo‘lsa, huquq va majburiyatlar, ijtimoiy mavqelar aniqlanmasa, interaksiya tashkil etilmagan hisoblanadi. P.Sorokin ijtimoiy o‘zaro ta’sirning quyidagi tiplarini ajratib ko‘rsatadi:
– interaksiyaning tashkil etilgan antagonistik tizimi mavjud bo‘lib, u majburlashga asoslanadi;
– interaksiyaning tashkil etilgan birdamlik tizimi esa ixtiyoriy a’zolikka asoslanadi;
– tashkil etilgan-aralash, hamkor antagonistik tizim, qisman, majbur-lash, qisman shakllangan qadriyatlar va munosabatlarni ixtiyoriy qo‘llab-quvvatlash bilan boshqariladi.

Ko‘plab tashkil etilgan ijtimoiy interaktiv tizimlar oiladan tortib dav-latgacha tashkil etilgan aralash turga kiradi. Mavjud tashkil etilgan gu-ruhlarda o‘zaro munosabatlarning 3 turini ko‘rsatish mumkin:

1) oilaviy; 2) kelishilgan; 3) majburiy.
Birlashtiruvchi qadriyatlarda quyidagi guruhlarni ko‘rsatish mumkin:
– “bir tomonlama” guruhlar (biosotsial guruhlar – irqiy, jinsiy, yosh, sotsiomadaniy guruhlar: avlod, til guruhlari, diniy guruhlar, kasbiy va siyo-siy, ilmiy uyushmalar) tuzilishi asosiy qadriyatlar qatoriga asoslanadi;
– “ko‘p tomonlama” guruhlar bir qancha qadriyatlar qatorining birla-shuviga asoslanadi: oila, jamoa, millat, ijtimoiy sinf.
Guruhlar faoliyati quyidagi dinamik jarayonlar asosida amalga oshadi:
– guruh a’zolariga ta’sir o‘tkazish, majburlash;
– ijtimoiy rollarning shakllanishi, rollarning taqsimlanishi;
– jamiyat a’zolari faolligining o‘zgarishi (fatsilitatsiya – kishilar dav-rasida odam energiyasining oshishi (sportda) ingibitsiya – kishilar davra-sida odam faoliyatining pasayishi);
– guruh a’zolarining fikri, bahosi xatti-harakati me’yorlarining o‘zga-rishi: “guruhiy me’yorlashuv” fenomeni me’yor – o‘rtacha guruhiy stan-dartning shakllanishi; “guruhiy qutblarga ajralish, ekstremizatsiya” – guruhdagi umumiy fikrning barcha guruhiy fikrlarga, jumladan, guruhning fikri individning fikridan qaltis bo‘lsa, shu qaltis fikrga yaqinlashuvi; “avtoritetga bo‘ysunish” fenomeni “mas’uliyat belgisi” fenomeni bilan birgalikda mas’uliyatni o‘zidan boshqa barcha kishilarga, rahbarga yuklash.
Ijtimoiy fatsilitatsiya shuni ko‘rsatadiki, boshqalarning huzurida odam-ning dominantlik reaksiyasi oshadi, natijada u oddiy va o‘ziga yaxshi ta-nish bo‘lgan harakatni samaraliroq bajaradi. Masalan, sportchilar muso-baqada, kurashda ko‘proq natijaga erishadi. Murakkab vazifalarda esa ki-shilarning huzurida noto‘g‘ri reaksiya natijasida samara pasayadi, ya’ni ingibitsiya vujudga keladi. Masalan, imtihonda bilganini aytib berolmaslik yoki sahnada matnni esdan chiqarib qo‘yish hollari uchraydi.
N.Kostrell fikricha, odamlar qanday baho berar ekan, degan tushun-cha ta’sirida hayajonlanish fatsilitatsiya va ingibitsiyani vujudga keltiradi. Musobaqa ijtimoiy o‘zaro ta’sirning bir ko‘rinishi sifatida ijtimoiy fatsi-litatsiya, ya’ni boshqalar bilan o‘zini solishtirganda natijalarning yaxshila-nishiga misol bo‘ladi. Lekin har bir odamning shaxsiy harakat qilishi in-dividual baholanganda ijtimoiy fatsilitatsiya namoyon bo‘ladi. Agar odam-lar umumiy maqsad uchun o‘z sa’y-harakatlarini birlashtirsalar va bunda har bir odam hamkorlikdagi natija uchun javobgar bo‘lmasa, ish natijasi individual baholanmasa, odamlar astoydil ishlamasliklari mumkin, ya’ni ijtimoiy dangasalik namoyon bo‘ladi. Oqibatda, guruhning jamoadagi ish qobiliyati guruh a’zolari umumiy ish qobiliyatining yarmidan ham osh-maydi. Faoliyat guruh vaziyatining baholanishidan qo‘rqish tuyg‘usini kamaytirish, «boshqalar orqasiga berkinish»ga imkon berishi guruh a’zo-lari faolligini susaytiradi. Agar guruhiy vazifa murakkab, jozibali, maroqli, shuningdek, guruh a’zolari o‘zaro do‘st bo‘lsa va har bir shaxsning hissasi e’tiborga olinsa, odam o‘zining hissasini foydali, tengsiz deb biladi.
Ijtimoiy fatsilitatsiya masalasi muayyan guruh odamni ta’sirlantirishi-ni, ijtimoiy dangasalik esa guruhda mas’uliyatning pasayishini ko‘rsatadi. Mas’uliyatning pasayishi va ta’sirlanish birlashsa me’yoriy vazminlik, o‘z-o‘zini tuta bilish susayadi, Shuning uchun ham, guruhda odam bir o‘zi qolganda qilmaydigan ishni, hatto jinoyatni ham amalga oshirishi mumkin: deindividualizatsiya fenomeni – anonimlikni ta’minlaydigan va alohida har bir odamga diqqatni qaratmaydigan vaziyat vujudga kelganda o‘z-o‘zini anglab yetish hamda shaxsiy mas’uliyat hissining yo‘qolishi shakllanadi.

Nazorat uchun savollar:

1.Shaxslararo o’zaro ta'sir nazariyalari haqida qanday ma’lumotga egasiz?
2.O’zaro ta'sir almashinuv sifatida nimalarga bog’liq?
3.Simvolik interaksionizm ( D.Mid) nima?
4.F.Bernning tranzakt analizini yoriting.
5.E. Bernning transakt tahliliga ko'ra insonda nechta «MEN» mavjud?
6. Fatsilitatsiya nima?
7.Ingibitsiya nima?