34
hodisa
sedimentatsiya deyiladi. Sedimentatsiya tufayli kolloid eritmaning
konsentratsiyasi o’zgaradi. Lekin eritmada Broun harakatining mavjudligi
sedimentatsiyaga qarshilik ko’rsatadi. Kolloid zarrachaning o’lchami
qancha
kichik bo’lsa, Broun harakatining ta’siri shuncha katta bo’ladi. Shu sababli kolloid
eritmalarda sedimentatsiya nihoyatda sust boradi. Lekin kolloid zarrachalarga
markazdan qochuvchi kuch ta’sir ettirish bilan sedimentatsiyani kuchaytirish
mumkin. Shu maqsad uchun dastlab 1913 yilda A.V.Dumanskiy tomonidan
sentrifuga qo’llanildi. So’ngra 1923 yilda Svedberg
sedimentatsiyani nihoyatda
tezlashtiradigan juda kuchli ul’trasentrifugadan foydalanishni taklif qildi. Bunday
sentrifugada gidrofob kolloid zarrachalargina emas, balki oqsillar va yuqori
molekulyar moddalarning molekulalari ham cho’kadi. Sedimentatsiya tezligini
o’lchash orqali kolloid zarrachalarning molekulyar massasini topish mumkin.
Sedimentatsiya tezligi bilan muhitning qovushqoqligi
va zichligi orasidagi
bog’lanish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
q
d
D
r
V
)
(
9
2
2
(VI)
bu yerda r-zarracha radiusi, η-dispersion muhitning qovushqoqligi, D-
zarracha moddasining zichligi,
d-dispersion muhit zichligi, q-og’irlik kuchi
tezlanishi.
Sedimentatsiya tezligining dispersion muhit qovushqoqligiga teskari
proporsionalligi formuladan ko’rinib turibdi. Bir xil dispersion muhitda bo’lgan
turli modda eritmalarining sedimentatsiya tezligi o’sha dispers fazaning radiusi
kvadratiga, dispers faza va dispersion muhit moddalarning
zichliklari ayirmasiga
to’g’ri proporsionaldir. Avval yirik zarrachalar, undan keyin esa mayda zarrachalar
cho’kadi. Albatta D>d bo’lgan hollardagina cho’kish kuzatiladi. Agar D
aksincha dispers faza suyuqlik sirtiga qalqib chiqadi.
Sedimentatssiya tezligini aniqlash uchun N.A.Figurovskiyning sedimentator
deb ataladigan asbobidan foydalaniladi (.-rasm).
35
.-rasm. Figurovskiy asbobi (sedimentator).
1-kvarsdan yasalgan shayn; 2-shisha ip; 3-tarozi pallachasi.
Bu usulning mohiyati shundaki, suspenziya ichiga joylashgan pallachaga (t)
vaqt ichida cho’kkan modda massasi(m) aniqlanadi.
Tajriba natijalarini grafik orqali ham ifodalash mumkin. Buning uchun
absissalar o’qiga vaqtni, ordinata o’qiga modda massasini qo’yib sedimentatsion
diagrammasi hosil qilinadi (.-rasm).
.-rasm. Sedimentatsion diagramma.
Sedimentatsiya diagrammasining chiziqlari
turli suspenziyalar uchun
turlicha bo’ladi. Bu chiziqlardan foydalanib, suspenziyadagi zarrachalarning
o’rtacha radiuslarini aniqlash mumkin. Shuningdek,
agar sistema polidispers
bo’lsa, sedimentatsiya diagrammasidan foydalanib, suspenziyalarning qancha foizi
qanday disperslikka ega ekanligini hamda suspenziya fraksiyalarining nisbiy
miqdorlarini aniqlay olamiz (.-rasm).
36
.-rasm. Polidispers suspenziyaning sedimentatsion diagrammasi.
Dispers sistemalarning sifatini tekshirishda odatda kimyoviy analizdan
tashqari disperslik darajasi va konsentratsiyani aniqlash uchun maxsus usullar
qo’llaniladi. Suspenziya zarrachalarining o’lchamlarini
aniqlash uchun
Dostları ilə paylaş: