Harbiy raxbar faoliyatida pedagogik qobiliyat

Tayyorladi: J.Egamberdiyev
4.Mavzu: O‘z-o‘zini tarbiyalsh va o‘z ustida ishlash. (harbiy rahbar misolida.).


REJA

1. 
   Tarbiya - qanday hodisa (ta’rifini keltiring)?
   
2. 
   Tarbiyaning mohiyati va mazmuni, maqsadi nimalardan iborat?
   
3. 
   O‘z-o‘zini anglash va tarbiyalash tushunchalariga ta’rif bering?
   

Tarbiyachilik mahoratining mazmuni va jarayoni
Har qanday jamiyatda barkamol avlodni tarbiyalash, voyaga etkazish va uni ma’lum bir kasbga yo‘naltirish og‘ir va mashaqqatli mehnat evaziga amalga oshiriladi. Bu mashaqqatli mehnat uzluksiz ta’lim va tarbiyaviy faoliyatning mahsulidir. Jamiyat taraqqiyotida tarbiyaning o‘rnini izohlab, birinchi prezidentimiz I.A.Karimov quyidagi fikrlarini bayon etgan edi: “Ta’lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirmasdan turib, ongni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ongni, tafakkurni o‘zgartirmasdan turib esa biz ko‘zlagan oliy maqsad-ozod va obod jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi”. Yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash, zamonaviy bilimlarga ega b o‘lgan yuksak malakali kadrlarni tayyorlashda ayniqsa harbiy rahbarning tarbiyachi sifatidagi o‘rni beqiyosdir. Xususan, mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida harbiy rahbarning kasbiy faoliyatiga shunday ta’rif bergan edi: “Barchamizga ayonki, inson qalbiga yo‘l, avvalo ta’lim-tarbiyadan boshlanadi. Shuning uchun qachonki bu haqda gap ketsa, ajdodlarimiz qoldirgan bebaho merosni eslash bilan birga, ota-onalarimiz qatori biz uchun eng yaqin bo‘lgan yana bir buyuk zot - harbiy rahbar va murabbiylarning olijanob mehnatini hurmat bilan tilga olamiz... Muxtasar qilib aytganda, maktab degan ulug‘ dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz, balki butun xalqimiz kelajagini hal qiladigan harbiy rahbar va murabbiylar mehnatini hech narsa bilan o‘lchab, qiyoslab bo‘lmaydi”.
Mamlakatimizning kelajagi, mustaqil O‘zbekistonning istiqboli, ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan tarbiyachi-harbiy rahbarga, uning saviyasiga, tayyorgarligiga, fidoyiligiga, yosh avlodga ta’lim berish va barkamol inson darajasida tarbiyalab, voyaga etkazishga nisbatan shijoatiga bog‘liq.
Ma’lumki, ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayon bevosita harbiy rahbar tomonidan tashkil qilinadi va olib boriladi. Yangicha ijtimoiy sharoitda ta’lim-tarbiyadan ko‘zda tutilayotgan maqsadlarga erishish, o‘quvchilarning dars va darsdan tashqari xilma-xil tarbiyaviy faoliyatlarini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, vatanparvar, mehnatsevar, barkamol inson qilib o‘stirish va kasbga yo‘naltirish harbiy rahbarlar zimmasiga yuklatilgan.
Ko‘pchilik yosh harbiy rahbarlarda, ta’lim berish mahoratiga qaraganda tarbiyachilik mahoratini egallash jarayoni qiyin kechadi. Albatta, buning obyektiv sabablari bor: tarbiya tushunchasi, insonning aqliy imkoniyatlarini rivojlantirish, axloqan pok, estetik didli, mehnatsevar qilib tarbiyalash omili bo‘lib, ta’lim berish ko‘nikmalarini egallashga qaraganda keng ma’nodagi tushuncha bo‘lganligi uchun doimo ziddiyatlarga va tasodifiy hodisalarga boy. Tarbiya - harbiy rahbar va o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi pedagogik faoliyat bo‘lib, tarbiyalanuvchini ma’lum bir maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun shaxsga muntazam va tizimli ta’sir etish, jamiyatning ijtimoiy- tarixiy tajribalariga yondashib shaxsni har tomonlama shakllantirish, uning xulq-atvori va dunyoqarashini, ijtimoiy ongini tarkib toptirishda xalqning boy mafkuralariga yo‘naltirilgan qizg‘in faoliyat jarayonidir. Tarbiya asosida tarbiyalanuvchining ongi shakllanadi, ma’naviy boyligi va his-tuyg‘ulari rivojlanadi, o‘zida ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topish uchun zarur bo‘lgan, kishilar bilan o‘zaro munosabatni to‘g‘ri tashkil etishga xizmat qiladigan axloqiy odatlar hosil bo‘ladi.
Tarbiya jarayonida jamiyatning shaxsga nisbatan axloqiy talablariga muvofiq keluvchi xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga harbiy rahbar tomonidan pedagogik mahorat qonuniyatlari asosida ta’sir etib boriladi. Agar ularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiyaning mohiyati va mazmuni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy maqsadlarini ifodalaydi, jamiyatning fuqarolar oldiga qo‘yadigan talablaridan kelib chiqib asoslanadi. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liqligi qadimdan o‘z isbotini topgan.
Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanish yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol avlodni tarbiyalab voyaga etkazishdan iborat. Zero, “Sog‘lom avlodni tarbiyalash - buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asoslarini qurish deganidir”. Barkamol avlod tarbiyasi erkin va demokratik jamiyat taraqqiyoti uchun naqadar dolzarblik kasb etishini mamlakatimiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov shunday ifodalagan edi: “Biz, komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan ozgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”.
Tarbiya xususida taniqli o‘zbek adibi Abdulla Avloniyning “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat - yo razolat masalasidur” - deb aytgan fikrlari barcha millat vakillarining tarbiyasiga mos keluvchi haqiqatdir. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy va davlat ishidir.
O‘zining kasbiy mahoratini endigina boshlagan yosh harbiy rahbarlarda tarbiyachilik mahoratining ko‘nikma va malakalarini egallash qiyin shakllanadi. Bunga asosan, yosh harbiy rahbarlarda kasbiy sifatlar tizimini egallash harakati bilan bog‘liq subyektiv sabablar mavjud bo‘ladi. Bu nimani nazarda tutadi? Boshlovchi harbiy rahbarlarning ziddiyatli vaziyatlarda o‘quvchilar orasida o‘zini tuta bilishi, xilma-xil tarbiyaviy usullardan foydalanib, ko‘zlangan maqsadiga erishishi tarbiyachilik mahorati bilan bog‘liq. Pedagogik faoliyatni endigina boshlagan tarbiyachi-harbiy rahbarlar jazolash usullarini ko‘proq egallashga harakat qiladilar. Ular oldida go‘yo tarbiyaviy maqsadlarga erishishning omili sifatida «qanday jazolamoq kerak?» muammosi barcha tarbiyaviy masalalarni hal qiluvchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi.
Harbiy rahbar tarbiyachilik faoliyatining mazmunida, oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi. Harbiy rahbar tarbiya mazmunini shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g‘oyalari asosida belgilaydi. Shu bilan birga, tarbiyaviy faoliyat avvalo harbiy rahbarning pedagogik mahorati, yuksak tashkilotchilik faoliyatiga ham bog‘liqdir:

1. 
   Harbiy rahbarning tarbiyachilik mahorati - o‘quvchilar dunyosiga kirib borishida, ularning mehriga sazovor bo‘lishida, ta’lim muassasasidagi pedagogik faoliyatni to‘g‘ri va ma’lum bir maqsadga yo‘naltira olishida namoyon bo‘ladi.
   
2. 
   Harbiy rahbarning tarbiyachilik mahorati - bu maktab o‘quvchisini har taraflama rivojlantiruvchi pedagogik vaziyatlarni to‘g‘ri tashkil qila olish malakasidir.
   
3. 
   Harbiy rahbarning tarbiyachilik mahorati - bu «harbiy rahbar-o‘quvchi» munosabatini bir zumda ijobiy tomonga hal qilish emas, balki o‘quvchilar jamoasi va alohida shaxsga tarbiyaviy ta’sir etish, jamoada tarbiyaviy muhitni bir maromda tashkil qilishdir.
   
4. 
   Harbiy rahbarning tarbiyachilik mahorati - bu faqat kasbiy bilimlarni mukammal egallash emas, balki tarbiya qonuniyatlari hamda o‘quvchilar jamoasi hayotini tashkil qilish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan usul va metodlarning amaliyotga tatbiq etishidir.
   
5. 
   Bilim va unga asoslangan ko‘nikma va malakalar - harbiy rahbar tar­biyachilik mahorati mohiyatiniig asosi hisoblanadi. Harbiy rahbardan tarbiyachi sifatida intellektual qobiliyatlar tizimiga ega bo‘lish talab etiladi. U tarbiyachi sifatida o‘zida ushbu qobiliyatlarni yillar davomida shakllantirib borishi zarur.
   

Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov harbiy rahbardagi tarbiyachilik qobiliyatining asosiy mohiyatini shunday ta’riflagan edi: «Tarbiyachi - ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak». Demak, o‘z faoliyatini endigina boshlayotgan harbiy rahbarlar va doimiy izlanishda bo‘lgan tajribali harbiy rahbarlar ham tarbiyachilik mahoratiga zamin yaratuvchi quyidagi jarayonlarni bilishi kerak:

• 
  har qanday pedagogik vaziyatlarda o‘quvchining ichki va tashqi dunyosini to‘g‘ri tushunish malakasi;
  
• 
  pedagogik vaziyatlarni to‘g‘ri idrok qilish uchun diqqatni jamlash;
  
• 
  tarbiyalanuvchilarga ishonch va talabchanlik;
  
• 
  tarbiyaviy vaziyatni har tomonlama puxta baholay olish qobiliyati;
  
• 
  xilma-xil pedagogik taktlardan o‘zi uchun eng muhimini ajrata olish qobiliyati;
  
• 
  ziddiyatli tasodifiy holatlarda ikkilanmasdan to‘g‘ri qaror qabul qilish;
  
• 
  tarbiyada ta’sir etishning turli usullaridan foydalana olish qobiliyati;
  
• 
  fikr va mulohazalarini so‘z bilan, mimika va pantomimik harakatlar bilan o‘quvchi ongiga aniq etkaza olish;
  
• 
  dars va darsdan tashqari faoliyatda o‘quvchilar bilan kommunikativ aloqa o‘rnata olish qobiliyati;
  
• 
  o‘quvchilar ongida erkinlik va tashabbuskorlikni, o‘z fikr mulohazalarini qo‘rqmasdan bayon qilish ko‘nikmalarini tarbiyalash;
  
• 
  qiyin holatlarda o‘quvchilarga yordam bera olish;
  
• 
  tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishda o‘quvchilar jamoasi bilan doimo maslahatlashish;
  
• 
  o‘tkazilayotgan tarbiyaviy tadbirlar yuzasidan o‘quvchilarning fikrlarini o‘rganish;
  
• 
  o‘z-o‘zini boshqarishning turli shakllaridan unumli foydalanish;
  
• 
  har bir o‘quvchining yashirin ijobiy fazilatlarni ko‘ra olish va takomillashtirish;
  
• 
  o‘quvchilarning ijtimoiy kelib chiqishiga qarab toifalarga ajratmaslik, bir xil munosabatda bo‘lish.