Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

464 

 

Türklər bu vaxt panikaya düşmüşdülər. Çar II Aleksandr İstanbula hücum vaxtı 

ucadan demişdi: «Əgər bu bir qismətdirsə, qoy Müqəddəs Sofiyanın (Aya Sofiyanın – 

müəllif) üzərinə xaç sancsınlar». Həm də çar göstəriş verdi ki, britaniyalılara görə 

Qallipoli yarımadasını tutmasınlar, ingilislərin özləri də bunu etməyəcəklərini vəd 

etdilər.  

Sultan Əbdül Həmid çara göndərdiyi teleqramla bildirdi ki, artıq 6 gündür ki, 

Porta (Avropa sənədlərində və ədəbiyyatında Osmanlı hökumətinin qəbul edilmiş adı) 

Rusiyanın bütün tələblərini qəbul etmişdir. Lakin rusların hücumu davam edirdi. Çar 

göstəriş verdi ki, barışığın bağlanılması sürətləndirilsin və Porta bizim şərtlərimizi 

qəbul etdiyinə görə Konstantinopola yaxınlaşmasın.  

Rusiyanın Türkiyədəki hücumu britaniyalıların ciddi narazılığına səbəb olurdu. 

Kraliça Viktoriya öz baş naziri Bencamin Dizraeliyə yazıb, onu inandırmağa çalışırdı ki, 

«əgər o, kişi olsaydı, ləngimədən rusları məğlub etməyə yollanardı».  

Əbdül Həmid isə rusları sakitləşdirmək üçün bunu bir əsas kimi gətirirdi ki, 

ingilis gəmilərinin boğazlara gəlməsini xahiş etməmişdir, bunu etməyi isə Dizraeli çox 

istəyirdi. Lakin türklər artıq rusların şərtlərini qəbul etmişdilər.  

Rus qoşunlarının mütləq onun paytaxtına müdaxiləsi barədə xəbər sultanı 

dəhşətə gətirirdi, buna görə də ingilis gəmiləri Portanın razılığı olmadan Dardanelə 

girdi. Sultan iki od arasında qalmışdı. Lakin müqayisədə İngiltərəyə nisbətən 

Rusiyadan daha çox qorxurdu.  

23 yanvar 1878-ci ildə Avstriya xarici işlər naziri Andraşi Rusiya xarici işlər 

naziri Qorçakova təklif etdi ki, Vyanada Balkanlara dair ümumavropa konfransı 

çağırılsın. Lakin Bismark təşəbbüsü öz əlinə aldı və Berlində keçirilən Konqressdə 

Rusiya-Türkiyə münasibətləri müzakirə edildi.  

19 fevral 1878-ci ildə San-Stefanoda bağlanan sülh müqaviləsi Balkan 

yarımadasının mənzərəsini bütünlüklə dəyişmişdi. Avropada İstanbul, Adrianapol, 

Epir, Fessaliya, Albaniya, Bosniya və Hersoqovina Türkiyəyə qaldı. Türkiyəyə vassal 

olan bütün digər dövlətlər müstəqil dövlətlərə çevrildilər.  

Bismark təklif etdi ki, Konqress Berlində keçirilsin. Böyük Britaniya tələb etdi ki, 

böyük dövlətlərin razılığı olmadan, əvvəlki traktatlar qüvvəyə minməyəcəkdir. Bu, 

Rusiya üçün təhqiramiz xarakter daşıyırdı, onda Konqressdə o müttəhim qismində 

iştirak edəcəkdi. Avstriya-Macarıstan da həmçinin San-Stefano müqaviləsinin əleyhinə 

çıxış etdi.  

Əbdül Həmid Rusiya ilə Böyük Britaniya arasında özünün vəziyyətini çəkiclə 

zindan arasındakı vəziyyətlə müqayisə etdi. İngilislərin Bosfora çıxması barədəki fikir 

onu dəhşətə salırdı, belə olan halda o nə edəcəkdir sualı elə bir suala bərabərdir ki, 

soruşasan ki, «onun başına o dünyada nə gələcəkdir?» 

10 martda II Aleksandr Böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçə yazdığı məktubda 

giley qaydasında soruşurdu ki, «Rusiya və bizim rəşadətli ordu sənin Konstantinopolu 

tutmamağın barədə nə deyəcəkdir?» Nikolay Nikolayeviç türklərin məğlub olmayacağı 

və həm də britaniyalılar desant çıxaracağı bir halda, özünün məsuliyyət daşıyacağından 

qorxurdu. Zaman türklərin xeyrinə işləyirdi və sultan artıq rusların şərtlərini yerinə 

yetirməkdən imtina etdi.  

---

465 

 

Bismark 1878-ci ildə keçirilən Berlin Konqressində Rusiya ilə İngiltərə arasında 

öz vasitəçiliyini təklif etdikdə, onlar buna razılıq verdilər. Berlin Konqressinin uğurlu 

nəticəsi müharibə təhlükəsini aradan qaldırdı.  

Bismark Rusiyanın diplomatik hücumunu dayandırmaq qayğısına qalaraq 

demişdi: «Lakin mən Qorçakova imkan vermərəm ki, çiynimə çıxsın və məni öz 

pyedestalına çevirsin». 

Böyük dövlətlərin nümayəndələri Berlinə 1 iyulda yığışdılar. Bismark xristian 

yaşayan bütün yerlərdən müsəlman qoşunlarının çıxarılmasını zəruri hesab edirdi. 

Konqress həm də Türkiyəyə qarşı Rusiyanın qazandığı bütün uğurların üstündən, xırda 

istisnalarla birlikdə qalın xətt çəkdi. Konqresdən qayıdan Qorçakov çarla görüşdükdə 

kədərli şəkildə demişdi: «Berlin Konqressi mənim xidmət karyeramda ən qara 

səhifədir». II Aleksandr isə ona cavab vermişdi ki, «Mənimkində də həmçinin».  

«Qurama yorğan» şəklindəki Avstriya-Macarıstan imperiyası həmin vaxt 

müharibədə dağıla bilərdi, lakin bu baş vermədi, ancaq 1918-ci ildə isə həmin 

fəlakətdən artıq qaça bilmədi.  

Berlin sülhü Rusiya üçün biabırçı idi, iki min ildən sonra az qala təhqiramiz 

Karfagen sülhünü yada salırdı. Rusiya bu vaxt II Puniya müharibəsinin sonundakı 

Karfagen rolunda çıxış edirdi, bircə fərq onda idi ki, Rusiya hərbi məğlubiyyətə 

uğramadan belə sülh şərtlərinə təslim olmuşdu. Bəlkə də bu, Rusiyanı daha böyük 

bəlalardan qorudu. Çünki əgər hətta xəyalən İstanbul və boğazlar işğal edilsəydi, 

vaxtilə kardinal Rişilyenin köməyi ilə Fransanın ələ keçirdiyi Elzas və Lotaringiya kimi 

daim Rusiyaya başağrısı gətirəcək və onu müəyyən fasilələrlə müharibəyə cəlb etməklə, 

bəlkə də Fransadan da pis günə salacaqdı.  

Axı Boğazlara sahib olmağa təkcə Rusiya can atmırdı, müxtəlif bəhanələr altında 

böyük dövlətlər bu strateji zonanı ələ keçirmək cəhdi edirdilər. 1895-ci ildə İstanbulda 

ermənilər öldürüldüyünə görə Britaniya eskadrası Mərmərə dənizinə çıxarılmışdı. 

Admirallığın birinci lordu Qoşen baş nazir lord Solsberinin bu qərarının əleyhinə idi, 

bəyan etmişdi ki, Mərmərə dənizinə daxil olan donanma siçan tələsindəki kimi fransız 

və rus eskadralarının arasında qalacaqdır. Baş nazir isə buna istehza qaydasında cavab 

vermişdi ki, əgər gəmilər şüşədən düzəlmişdirlərsə, aydındır ki, siyasəti dəyişmək 

lazım gələcəkdir. Baş nazirin istehzasına baxmayaraq, iyirmi il sonra Qoşenin 

xəbərdarlığı müəyyən qədər öz təsdiqini tapdı, fransız və rus eskadraları deyil, 

qəhrəman türk ordusu elə oradakı Qalliopoli yarımadasında nəhəng ingilis desantını 

biabırçı məğlubiyyətə uğratdı. İmperiya öz aqoniyasını keçirsə də, türk əsgərləri öz 

vətənpərvərliklərini bir daha bariz şəkildə nümayiş etdirdilər, sonrakı məğlubiyyətlər 

isə sıravi əsgərlərdən və onların döyüş qabiliyyətindən az asılı idi, onlar yalnız ağır 

itkilər verməyə sövq edilirdilər. Viktor Hüqonun təbirincə deyilsə, qar və səhraların 

qumu onların cəsədlərini kəfən kimi örtürdü.  

1896-cı ildə ingilislər yenidən boğaza müdaxilə etməyə hazırlaşdı, bunun üçün 

yunanlara və ermənilərə divan tutulması barədə onların şikayətlərindən istifadə edildi. 

Keçmiş baş nazir, 86 yaşlı Qladston Liverpulda türklərə qarşı bəyanatla çıxış edib 

bildirdi ki, «qeyri-müəyyən xarakter daşıyan türk imperiyası «sivilizasiyanın 

biabırçılığı və bəşəriyyətin lənəti kimi» dünyanın xəritəsindən silinməyə layiqdir». O, 

sultanı «Böyük Qatil Əbdül» kimi qələmə verdi. Ölümündən iki il əvvəl dediyi bu 

---