Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Folklorşünaslığa giriş 63 FOLKLOR VƏ YAZILI ƏDƏBİYYAT
- Folklorşünaslığa giriş
Almaz H əsənqızı 62 (Oyunlar ritualdan tör əyir, onun qədər, nə az, nə çox, aydın- dır ki nağıl mifdən yaranır və ya onun reqressiv törəməsidir). Baxmayaraq ki, folklorşünaslar bir müddətdən bəridir ki, mif v ə ritualın uyğunluğunu bilirlər, onlar nağıl və oyunların ümumi c əhətlərini ayıra bilmirlər” 58 . Bel əliklə, mərasimlər, müxtəlif ayin və rituallar, h əmçinin folklor mətnlərinin şərhi mifoloji düşüncə müstə- visind ə daha dəqiq aydınlaşdırıla bilər. Daha dəqiq desək, xalqın təfəkküründəki mifoloji təsəvvür aydınlaşdırılmadan folklor m ətnini təhlil etmək, onun ruhunu duymaq çətindir. 58 Алан Дандес. Фольклор: семиотика и/или психоанализ (Сбор- ник статьей), Москва: Восточная литература РАН, 2003, с.37 Folklorşünaslığa giriş 63 FOLKLOR VƏ YAZILI ƏDƏBİYYAT M əlumdur ki, yazılı ədəbiyyat folklora söykənərək meydana g əlmişdir. Daha dəqiq desək, folklor yazılı ədəbiy- yat üçün birbaşa qaynaq rolunda çıxış etməkdədir. Kiçik bir müqayis ə belə göstərir ki, müəllifi məlum olan bədii əsər- l ərin mövzu, məzmun, motiv, hətta obrazlar sistemi folk- lordan qidalanır. Məşhur rus folklorşünası B.N.Putilov özü- nün “Folklor v ə xalq mədəniyyəti” (“Фольклор и народная культура”) adlı tədqiqatında yazılı ədəbiyyatla müqayisələr apararaq, bel ə bir qənaətə gəlir: “Beləliklə, inkişafının bütün m ərhələlərində ümumi cəhəti “şifahilik” olan folklor – dar v ə ya geniş mənada – transmissiya (hazırki halda – həyati) xüsusiyy ətilə ənənəvi mədəniyyətin ümumi axınına qarışır. Eyni sözü folklorun başqa spesifik xüsusiyyətləri – müəl- lifsizliyi, geniş yayılması, örnəklərin /streotiplərin izlənilən- m əsi, funksionallığı haqqında da demək olar. Müəllifsizlik anlayışını tez-tez kollektivlik, anonimlik kateqoriyaları əvəz edir, örn əklərin izlənilməsi əvəzinə ənənəvilikdən danışılır v ə s. Yaxşıdır ki, bütün söylənən fərqli meyarlar, deyək ki, yaşayış yerinə, paltara, hüquqa, qohumluq əlaqələrinə, adət- l ərə və ənənəvi mədəniyyətin hər hansı digər sferalarına eyni d ərəcədə tətbiq edilə bilir. Bütün bu xüsusiyyətlərinə görə xalq m ədəniyyəti professional, müəllifli, yazılı mədəniyyətə müxalifdir (oppozisiyadadır), bununla yanaşı, özünəməxsus xüsusiyy ətlərilə o sonuncu ilə toqquşmur və onunla qarşı- Almaz H əsənqızı 64 qarşıya dura bilmir. Bu da təbiidir, belə ki, folklor yazılı ədəbiyyatla əlaqəsi olmadan yaranıb, təkamül edib, inkişa- fının yüksək səviyyəsinə çatıb (tipoloji situasiya, ədəbiyyatın yaranmasından əsrlər öncə folklorun mövcudluğu nəzərdə tutulur) v ə həmçinin folklor mədəniyyəti proqramına, onun genotipin ə yazılı mədəniyyətlə qarşıdurması daxil deyil. Ək- sin ə, yazılı mədəniyyətin folklor mədəniyyətini, onun təcrü- b ələrini izləyərək və ona müxalif olaraq yaranması və inki- şafı haqqında danışmaq daha düz olar” 59 . Bel əliklə, Putilovun verdiyi izahdan da aydın olur ki, yazılı ədəbiyyat folklordan bir xeyli sonra yarandığı üçün onun inkişaf təcrübələrindən bəhrələnir. Əslində yazılı ədə- biyyata aid el ə bir mətn yoxdur ki, orada folklor örnəkləri bu v ə ya başqa şəkildə öz əksini tapmamış olsun. Ədəbiyyatın əsasında insan və onunla bağlı gerçəklər dayanır. Folklordan k ənarda isə insan həyatını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Ayrıca qeyd etmək lazımdır ki, folklor yazılı ədəbiy- yatda bir sıra növ və janrların yaranmasında ilkin mənbə kimi əhəmiyyətli rola malikdir. Fikrimizi dəqiqləşdirmək üçün roman janrının yaranması ilə bağlı mülahizələrə nəzər salaq. Mir C əlal Paşayev roman janrının yaranması ilə bağlı bel ə bir mülahizə irəli sürür: “Orta əsrlərdə, ümumiyyətlə, roman dill ərində yazılan əsərlərə belə ad verirdilər. Sonralar bu ad ancaq b ədii əsərlərin böyük formasına verildi. Orta əsrlərdə şöhrət tapan romanlar əsasən cəngavərlərə həsr olunurdu (R ıtsar romanları). Bu romanlarda igid, müstəsna c əngavərin sərgüzəşti və şöhrəti təsvir olunurdu” 60 . 59 Борис Николаевич Путилов. Фольклор и народная культура, Москва: Наука, 1994, с.29 60 Mir C əlal, Pənah Xəlilov. Ədəbiyyatçünaslığın əsasları, Bakı: Maarif, 1972, s.148 Folklorşünaslığa giriş 65 T ədqiqatçı Yeganə İsmayılova Mir Cəlal Paşayevin yuxarıda bəhs olunan fikrinə dayanaraq, yazılı və şifahi ədəbiyyatın ən irihəcmli janrları arasında müqayisə aparmış v ə roman janrının yaranmasında eposların əhəmiyyətini qeyd ed ərək belə bir məntiqi nəticəyə gəlmişdir: “Demək, roman janrı öz mənşəyi etibarilə orta əsrlər cəngavərlərindən bəhs ed ən romandır. Bu cəhət onu tipoloji baxımdan “Kitabi- D ədə Qorqud”la yanaşı qoyur: orta əsrlər roman xalqlarının q əhrəmanlarından bəhs edən dastanlar “roman” adlanmışdır. H əmçinin qədim və orta əsrlər oğuz xalqlarınıın qəhrəman- larından bəhs edən dastanlar “Oğuznamə” adlanmışdır: “Ro- man” janrı – roman xalqlarının milli eposu, “oğuznamə” janrı – oğuz xalqlarının milli eposudur. Yəni qədim roman- lar üçün “roman” n ə olubsa, qədim oğuzlar üçün də “oğuz- nam ə” elə o demək olub Bu nöqtə müasir Azərbaycan ədə- biyyatında “Dədə Qorqud” motivlərinin janr baxımındn “böyüm əsi”ni, özünün dolğun ifadə formasını “roman” janrında tapmasını izah edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastan- eposdur. Onun ideyalarının ədəbiyyatdakı dolğun təcəssümü özün ə uyğun janr tələb edir. Bu janr romandır. Çünki roman janrının ruhunda, janr yaddaşında dastan-epos yaşayır. Bu c əhətdən Azərbaycan ədəbiyyatında “Dədə Qorqud” motiv- l ərinin roman janrına qədər inkişaf etməsini “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun müasir ədəbiyyatımızda öz uyğun janrını “tapması”, yaxud öz doğma janrına “qovuşması” kimi izah etm ək olar” 61 . Ümumiyy ətlə, yazılı ədəbiyyatın folklordan müxtəlif formalarda b əhrələrindiyini qeyd etmək olar: 61 Yegan ə İsmayılova. “Dədə Qorqud kitabı” və müasir Azərbaycan ədəbi düşüncəsi, Bakı: Elm, 2011, s.180 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|