Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Folklorşünaslığa giriş
- Almaz H əsənqızı
Folklorşünaslığa giriş 127 Ümumiyy ətlə, antropomorfizm, fetişizm, animizm ki- mi baxışlar yalnız folklorşünaslıqda deyil, bir sıra digər elml ərin – psixolgiya, sosiologiya, fəlsəfə və s. tədqiqat- çılarının da diqqət mərkəzindədir. Aydın olur ki, qədim insan bir çox şeyləri kultlaş- dırmışdır. Folklorun b əzən müxtəlif dövrlərdə unutdurulmasına olunan c əhdlərin də arxasında onun dini baxışlarla bağlılığı problemi dayanmaqdadır. Bu, tarixi şəraitdən asılı olaraq, müxt əlif cür baş vermişdir. Belə ki, islam dininin qəbulu ilə şamanist baxışların unutdurulması istiqamətində cəhdlər edilmişdir. Lakin buna baxmayaraq, folklorun bütün janr- larında şamanizmlə bağlı bir çox əlamətlər qorunub saxlanılmaqdadır. Məsələn, bir bayatıya nəzər salaq: Analar yanar, ağlar, D ərdini sanar, ağlar. Dön ər göy göyərçinə, Yollara qonar, ağlar. Ruhun b ədəndən ayrılıb quş şəklində yollara qonması şamanizm inanclarından irəli gəlməkdədir. Xatırladaq ki, b əktaşi-ələvilik dünyagörüşündə insanın ölümdən sonra ruhunun diri olması – əsasən də quş şəklinə düşməsi kimi inanclar h ələ də yaşamaqdadır. Mirçea Eliade “ Şamanizm” adlı tədqiqatında yazır: “ İnsan çoxtanrıçı olub dinsəl baxımdan totemçi kimi dav- rana bil ərkən bir yandan da özünü təktanrılı sana bilər, ya da bunu iddia ed ə bilər. Qutsalın fəlsəfəsi bütün dəyişmələrə açıqdır; heç bir “biçim” bozulma və ya çürümədən dayanıqlı, heç bir “tarix” q əti ve donmuş deyildir. Bir topluluq bilərək, Almaz H əsənqızı 128 ya da bilm ədən – bir çox dinləri yaşada bildiyi kimi, bir fərd d ə, ən “uca”larından ən qabalarına və ən ağıllısına qədər çox sayıda dinsəl yaşantı tanıya bilir. Şamanizm də tam belə arxaik vəcdə gəlmə texnik- l ərindən biridir; həm sehir, həm sirr, həm də terminin geniş anlamıyla “din”dir ” 104 . Müasir dövrümüz ə qədər şamanlıq türk xalqları içəri- sind ə yaşamağa davam etməkdədir. Əvvəlki təsir gücünü tam şəkildə qorumasa da, ənənəvi fəaliyyətini də, geyimini də mü əyyən qədər mühafizə edə bilmişdir. Örnək olaraq bir mə- qama n əzər yetirək: “Bəktaşi-ələviliyin simvolluğu üzərinə: on iki heyvanlı təqvimdən on iki imama” məqaləsində İren xanım Strastburqda 2002-ci ildə Dağlıq Altaydan gələn bir şamanla görüşünü xatırlatmış, onun geyiminin və istifadə etdiyi al ətlərin təsvirini vermişdir: “Yalnız davulu yoxdu. M ənə hər şamanın öz davulu olduğunu söylədi. Bu onun simvolu olurdu. Davulun yolçuluq sırasında zərər görməsi şamanın yaşamının da təhlükəyə girməsi deməkdi. Davul şamanın sayruluq cinlərinə qarşı qoyduğu oturumlarda qoru- yucu ruhlarla əlaqə qurmasında yardımçı olurdu. Oturumlar çox vaxt dağda və qış gecələri yapılırdı. Qaçınılmaz olaraq da sabahları bulurdu. O bir törən geyimləri də, kürklərlə çevr ələnmiş, əldə tikilmiş heyvan dərisi bir kaftan və yenə d əridən bir börkdü: kənarları işləmələrlə çevrəli, yenə işləmələrlə on iki dilimə ayrılmış huni biçimdə bir başlıq” 105 . Türk dini inancları tanrıçılığa əsaslanır. Cəlal Bəydili “İstiqbal xalq ədəbiyyatınındır” adlı tədqiqatında türklərin 104 Eliade Mir cea. Şamanizm (Le Chamanizme), Fransızcadan şeviren: İsmet Birkan, Ankara: İmge kitapevi, s.2 105 Turan Alptekin. Prof. İrene Melikoffun ardından (inceleme-son yazılar-mektuplar), İstanbul: Demos yayınları, 2009, s.80 Folklorşünaslığa giriş 129 dini inanış sistemləri ilə bağlı geniş təhlillər apararaq, belə bir q ənaət irəli sürmüşdür: “Türk tanrıçılığı tək Tanrı inanışı – Göy Tanrı anlayışı ətrafında təşəkkül tapmış özünəməxsus monoteist bir dindir... Ənənəvi türk cəmiyyətində din düşüncəsi həqiqətən bir sistem kimi Göy Tanrı adı ətrafında t əşəkkül tapmışdır. Buna görə də əski türk dini bəzən də Göy Tanrı dini adlandırılır. Belə ki, burada göy və Tanrı adları bir-birini tamamlayırdı” 106 . Türk xalqlarının şamançı dünyagörüşlərilə bağlı folk- lorşünas alim Füzuli Bayatın “Ana xətlərilə türk şamanlı- ğı”, “Qadın şaman” kimi dəyərli tədqiqatları vardır. Ə.Cəfəroğlu isə türkdilli etnosun köçəri və ya oturaq y aşamasından asılı olaraq, islam dinindən fərqli səviyyələrdə t əsirlənməsinə diqqət yetirərək yazmışdır: “... “kitablı din- l ər” çadır həyatı yaşayan bir türk üçün o qədər də əlverişli v ə cazib olmamışdır, əksinə olaraq, şaman dinini təmsilən çadırının, yerinə görə içinə, yerinə görə dışına asdığı çeşidli t əsvir və ya bütləri yeni yurduna nəql etmək bir köçəri üçün o q ədər də dəyərli olması gərəkdir” 107 . Ə.Cəfəroğlunun qənaətlərinə görə, köçəri türklər üçün çadır çox böyük önəm daşımış, hətta “yurd” – köçün yerləş- diyi sah ə həm yaşayış yeri, həm də vətən anlayışı ifadə et- miş, ayrıca bir “oba” kultu olan bu xalqlarda “Tanrı” təm- silçisi d ə əski şamanizm ənənəsindəki “keçə təsvir” və “ke- ç ə” tapınaqdan başqa bir şey olmamışdır. İqnats Kunoş “Türk xalq ədəbiyyatı” adlı tədqiqatında 106 C əlal Bəydili (Məmmədov). İstiqbal xalq ədəbiyyatınındır... (seçmə yazılar), Bakı: 2015, s.29 107 Ahmet Caferoğlu. Azerbaycan və Anadolu folklorunda saklanan iki şaman tanrısı, Ankara: Ankara Universitesi İlahiyat fakültesi der- gisi, I-IV, 1958, s. 67 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|