Folklorşünaslığa giriş
119
h
əm fiziki, həm zehni cəhətdən sağlam nəslin yetişməsini tə-
min ed
ən vasitələrdəndir.
Folklor v
ə xalq
təbabəti çox geniş, hər zaman aktual
bir mövzudur. Onun ayrıca tədqiqat kimi işlənməsinə ehti-
yac vardır. Bu, təbii üsullarla müalicənin aktuallaşdığı
dövrümüzd
ə səhiyyə üçün nə qədər dəyərli bir məsələdirsə,
xalq yaddaşını qorumağa çalışan folklor tədqiqatçıları üçün
bir o q
ədər əhəmiyyətlidir.
Almaz H
əsənqızı
120
FOLKLOR VƏ COĞRAFİYA
Folklor öz geniş əhatə dairəsinə görə coğrafiya ilə də
birbaşa bağlıdır. Bu əlaqə həm iri, həm də kiçik
həcmli
folklor örn
əklərində açıq-aşkar görünməkdədir.
Qeyd etm
əliyik ki, folklor və coğrafiya arasındakı əlaqə
qarşılıqlıdır. Hətta folklorda xatırlanan müəyyən məkanlar
var ki,
bu gün artıq mövcud deyildir, lakin xalqın yaratdığı
örn
əklərdə adı hələ də yaşamaqdadır. Belə faktlar isə gələ-
c
ək nəsilləri həmin coğrafi məkanlar haqqında düşünməyə
vadar edir.
M
əsələn:
M
ən aşıq Hun dağına,
G
əl, çıxaq Hun dağına.
Oğlu ölən analar,
Yaş tökər qundağına, –
bayatısı Azərbaycanda “Hun” adında dağın mövcudluğun-
dan x
əbər verir.
B
əzən isə xalq yaradıcılığı örnəyinin hansı məkana
aidliyi problemi il
ə qarşılaşanda coğrafiya folklorşünaslığa
istiqam
ət göstərir. Bu,
xüsusilə, qədim abidələrlə bağlı ola-
raq meydana çıxır. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı
t
ədqiqatların əksəriyyətində onun hansı coğrafi məkanda
yaranması ilə bağlı mülahizələr söylənməkdədir. Dərbənd,
Qazılıq dağı, Əlincə qalası, Düzmürd qalası, Trabzon, Tu-
Folklorşünaslığa giriş
121
man qalası və sairənin adı eposda müxtəlif boylarda səslənir.
F.Köprülü, Ə.Cəfəroğlu, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları kimi
Ş.Cəmşidov da bu cöğrafi məkanları boylar üzrə təhlil
ed
ərək, əlyazmanın Azərbaycanda yarandığı fikrini irəli
sürür
99
.
Az
ərbaycan dünyada yadların əlilə torpağı ikiyə parça-
lanan çox az xalqlardan biridir. H
ər parçası ayrı-ayrı
müst
ələkəçinin – Güneydə şah, Quzeydə sovet rejiminin
k
əskin qadağaları dövründə belə xalqın yaratdıqlarında
parçalanma
əzabından bəhs olunsa da, qardaş qardaşa həsrət
qalsa da, m
ədəni səviyyədə Azərbaycan bir bütöv şəklində
göünm
əkdədir. Birbaşa xalqın yaradıcılığı olduğu üçün bu
bütövlük folklor örn
əklərində daha çox özünü göstərmək-
d
ədir. Belə ki, folklorun bütün janrlarında həm Güney, həm
d
ə Quzey ərazilərimizin adları sevə-sevə vəsf olunur. Mə-
s
ələn, bayatılarda Bütöv Azərbaycanın xəritəsi görünmək-
d
ədir:
Əzizim, Ordubada,
S
əlmasdan Ordubada.
S
ərkərdə qoçaq olsa,
Heç verm
əz ordu bada.
Yol verm
ə yada,
Təbriz,
El ged
ər bada, Təbriz.
S
ənin həsrətindəyəm,
Can s
ənə fəda, Təbriz.
Əzizinəm Qarabağ,
Şəki,Şirvan, Qarabağ.
99
Şamil Cəmşidov.
Kitabi-Dədəm Qorqud, Bakı: Elm, 1999, s.23
Almaz H
əsənqızı
122
Tehran c
ənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ.
Şirvanım, Şəkim ağlar,
Muğanım, Bəkim ağlar.
S
ən ölsən, mən ağlaram,
M
ən ölsəm bə kim ağlar?
G
əl məni bəndə atma,
Xoydan M
ərəndə atma.
Hamı üz döndəribdi,
R
əhm elə, sən də atma.
Burdan uzaq
G
əncədir,
Gülü p
əncə-pəncədir.
Ölüm allah
əmridir.
Ayrılıq işgəncədir.
Bayatılardakı dərin məna və Azərbaycan torpağının
bütöv mənzərəsilə bağlı Orxan Paşanın (professor Məhərrəm
Qasımlının –
A.H.) “Taleyimdən və ürəyimdən keçənlər”
adlı məqaləsində çox düşündürücü
bir qənaəti səslənmək-
d
ədir: “Azərbaycan dövlətçilik düşüncəsinin və vətən coğ-
rafiya
mızı vahid mərkəzə yönəltməyin ən unikal tarixi ör-
n
əyi bir bayatının qoşa qanada bənzəyən iki misrasında dü-
n
əndən sabaha daşınır:
Qar yağdı dizə kimi,
Burdan T
əbrizə kimi...
Folklorşünaslığa giriş
123
Burdan – G
əncədən, burdan – Naxçıvandan, burdan –
Qarabağdan, burdan – Zəncandan, burdan – Urmiyadan,
burdan –
Ərdəbildən, burdan – Borçalıdan, burdan – Şir-
vandan ... T
əbrizə kimi! Bu bayatı harada, daha doğrusu,
Az
ərbaycanın harasında səslənirsə, ölçünün miqyası ora-
dandı, oradan Təbrizə kimidir. Adam bayatı misralarında qə-
rarlaşmış bu tarixi möhtəşəmliyin boynuna sarılmaq is-
t
əyir”
100
.
Atalar sözləri, məsəllərdə, lətifələrdə, nağıllarda müx-
təlif bölgələrin adları sadalanır. Xüsusən nağıllarda
Azərbaycanın qədim məkanlarının, eyni zamanda digər ölkə
və yer adları (Hindistan, Bağdad, Firəngistan, Misir və s.)
tez-
tez xatırlanır. Onların içərisində Azərbaycana aid yerlər
–
Şirvan, Təbriz, Marağa, Gəncə Şəki kimi bu gün də iş-
lənən adlarla yanaşı, Qaf dağı, Əcəm diyarı şəklində mətndə
yaşayanlar da vardır.
Bəzən coğrafi ərazilərlə bağlı müəyyən məlumatları
folklor mətninə əsasən bərpa etmək mümkün olur. Məsələn,
müxtəlif məkanların adlarının ən çox səsləndiyi əsərlərdən
biri
“Aşıq Qərib” dastanıdır. Burada
sevgisi yolunda qürbət
ell
ərə – Tiflis, Hələb, İsfahan, Ərzurum və b. yerlərə
getm
əyə məcbur olan, lakin vətən həsrəti ilə yanıb-tutuşan
Aşıq Qərib bütün dastan boyu çox sevdiyi doğma Təbriz,
onun tarixi, t
əbiəti, gözəlliklərilə bağlı məlumatlar verir. Bu
dastanın əhəmiyyətini artırır və bəzən verilən məlumatların
h
əqiqət dərəcəsi onun variantlarının müqayisəsi nəticəsində
mü
əyyənləşdirmək mümkün olur. Belə ki, “Aşıq Qərib”in
100
Orxan Paşa. Taleyimdən
və üəyimdən keçənlər,
“
Ədəbiyyat qə-
zeti
”
, Bakı: 26 iyun 2015, sayı 41-42 (4996-97)