I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Tartım kategoriyası

Berdaq shıǵarmaları tilindegi tartım kategoriyası zattıń belgili bir betke tiyisli ekenligin ańlatıp keledi.

Tartımlıq máni shayırdıń shıǵarmaları tilinde tómendegi usıllar menen bildirilgen:
A/Tartımlıq máni tartım jalǵawları arqalı ańlatılıp, onıń iyesi aytılmaydı, yaǵnıy morfologiyalıq usıl menen jasaladı. Shayırdıń dóretpeleri tilinde tartım affiksleriniń tómendegi fonetikalıq sıńarları jumsalǵan:
Birlik san
1. -ım//im,-m,-um//úm,
2. -ıń//iń,-ń,-uń//-úń,
3. -sı//-si,-ı//i, -u//-ú,
Kóplik san
1. -mız//-miz, -ımız//-imiz,
2. -ıńız//-ińiz,
3. -sı//-si, -ları//-leri,
1. Birinshi bet birlik san -m, -ım//-im, -um//-úm affiksleri arqalı bildirilip, zattıń birinshi betke tiyisli ekenligin ańlatadı, bul affikstiń -um//-úm sıńarı házirgi ádebiy tilimizde jumsalmaydı: Táńirim sahawatlı ana mehrin ber/49/, Birge júrgen joram keldi/71/, Qarındasım, hesh oylanba /36/, Bir kózúm bar, yoq bir kózúm/171/, Bu ekki uǵlum xan bolmas/149/, únúm shıqpay sam-saz boldım/135/.
Shayırdıń dóretpelerinde -mız//-miz, -ımız//-imiz affiksleri bir zattıń kóp adamǵa tiyisliligin bildirip keledi: Doslarımiz aman bolsın, Tilegimiz usı biziń/233/, Ata-babamız Naǵaydaydı/144/, Xanıńız shul bolǵan ekán/149/.
2. Ekinshi bettiń birlik sandaǵı -ń, -ıń//-iń, -un//úń jalǵawı zattıń ekinshi betke tiyisli ekenligin ańlatıp keledi. Bul affikstiń -un//-úń sıńarı házirgi ádebiy tilimizde jumsalmaydı: Jamalıń bir saat miyman kórindi/53/, Bilek kúshli bolıp áliń talmasın/77/, Qolıńdı qabartıp, belińdi búgip, Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip/83/.
3. Úshinshi bette tartımlanǵanda atlıq sózler birlik hám kóplik sanda birdey kórsetkishlerdi qabıllaydı:-ı//-i, -u//-ú, -sı//-si, -ları//-lári hám zattıń 3-betke tiyisliligin ańlatadı: Gúl yúzlári shámsi-kámar /Sh,140/, Ol ekkisi taraf boldı/147/, Bir zayıfı Sárnaz ekán/142, Ayat hádisdur sózleri, Jan alur jaduw kózleri, Shámsi-kámárdur yúzleri/140/, Xiywalınıń kóńlú ósúb/170/, Qalıńı yetti san boldı/143/.
Ayırım jaǵdaylarda 3-bette tartım jalǵawlarınıń qabatlasıp qollanılıwı ushırasadı:
Mayqınıń uǵlı Jayılǵan,
Yáne birisi Seyilxan/141/,
ózge aǵachnıń bárisin/152/,
Tórtisi enchilásh boldı/154/,
Mal otısı boyan boldım/1,26/.
Prof. D.S.Nasırov qaraqalpaq tiliniń qubla dialektlerinde de bul qubılıstıń ushırasatuǵının anıqlaydı:wonıń jiyenisi¹⁴³.
II. Morfologiya-sintaksislik usıl menen tartımlıq máni bildirilgende tartımlanıwshı zattıń iyesi iyelik sepliginiń affiksi, zattıń atı tartım affiksin qabıllaydı:
Meniń sózim xalıq sózi/122/,
Dúnyanıń ańları kólimde bardı/2/
Yurttıń yaxshısı-Edilbay/164/,
Oshbu tilniń bir igási/170/,
Atım Berdimurat, men haqtıń qulı/82/,
Payǵambardıń sahabası/141/,
Jaqsınıń úyine adam kóp keler/76/,
Eń úlkeni - meniń dayım,
Atın sorasań Biybayım/95/.
III. Sintaksislik usıl menen tartımlıq máni ańlatılıwınıń shayırdıń dóretpeleri tilinde tómendegi túrleri qollanılǵan:
A) Tartımlanatuǵın atlıq sóz tartım jalǵawlarısız qollanıp, zattıń iyesin ańlatatuǵın sóz iyelik sepligindegi betlew almasıǵınan jasaladı: Baxıt kelermeken biziń ellerge, ólgenshe aytarman, sózdi xalıq ushın/78/.
B) Tartımlanatuǵın zattıń ataması tartım affiksin qabıl etip, zattıń iyesin ańlatatuǵın sóz jalǵawsız qollanadı: Qarrı sózi wásiyatdur/171/., Adam uǵlı bári birdeyin bolmas/77,2/., Dúnya ráhátin kórmedim/139/., Amangeldi jurt aǵası/167/., Tórt nárse – dúnya tórkini/117/., Múyten tuxımı tenták boldı/143/.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde jumsalǵan ayırım sózler tartımlanǵanda, bul sózlerdiń túbirinde seslik ózgeris júz berip, «t» sesi arttırılıp qosıp qollanıladı: Dushpandı muńaytıp, dostı kúldirer/80/., Hesh shıqpadı sestim meniń/151/., Ozaldan qastım xan edi/245/.
Berdaq dóretpeleri tilinde aqırı únsiz dawıssız seske tamamlanatuǵın ayırım atlıq sózler tartım affiksin qabıl etkende házirgi qaraqalpaq tilindegi kibi kombinatorlıq ózgeriske ushıramay yaǵnıy «k» - «g» sesine, «p» - «b» sesine ózgermey qollanıw jaǵdayları ushırasadı: ólik-tirikińni bilmásmán/148/, Tilákini qabul etdi/149/, Yashlıqında qoydı qulfaq/141/, Zorluqı yoq, teńlik boldı/152/.
Shayırdıń dóretpelerinde ushırasatuǵın tartımnıń birinshi betindegi atlıq sózler qaratpa sóz xızmetinde jumsalǵanında ayırım jaǵdaylarda subektiv bahanı – sıpayılıq, erkeletiw, tańlaq mánilerin bildiredi: Áy, qudayım, bizge aqıl dana ber/79/, Jigerli bol jastan, balam/108/, Qayda bolar, inim, eliń/114/., Qulaǵıń sal, janım qızım/157/., Qarındasım hesh oylanba/36/., Háy doslarım, beriń keńes/130/.
Tartımnıń birinshi betiniń -ım//-im affiksleri adam atlarınıń qurılısında da qollanıw jaǵdayları ushırasadı: Sárdár jeńgesi Gulayım/95/., Onıń jeńgesi Gúlimxan/95/., Qárejetke joq qara pul, Nurım ber endi, ber endi/74/., Gúlimdi qádirlep bólek, Aq otawda baqqan eken/220/.
Túbir sózdiń sońǵı buwınında qısıq dawıslı -ı//i sesleri bar sózlerge tartımnıń úshinshi betiniń kórsetkishi jalǵanǵanda sońǵı buwındaǵı seslerdiń eliziyaǵa ushırap túsip qalıw jaǵdayları ushırasadı: Kóńli yaman qalǵan ekán/147/., Eli-halqı fuqarası/148/., Qońqı murın, awzıń oymaq, Kelbet jaǵıń kelgen kelin/69/., Hám qáynige bolıp jeńge, Jat ellerde tursań kelin/80/.
Tartım affiksleri túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde qálipleskenligi ilimpazlar tárepinen dálillengen¹⁴⁴. Eski túrkiy jazba esteliklerinde tartım jalǵawları tolıq qálipleskenin kóriw múmkin: inim/ktb,27/., oǵlıń /ktb24/, qaǵanı /Ton,19/, ilimiz-elimiz /ktb,19/, beglerim /ktb,51/, qanıńız-qaǵanıńız /E.P,25/, ógleri /Ton,44/.
Qashǵariydiń «DLT» miynetinde tartım affiksi jiyi jumsalǵanın kóremiz: máning uǵlım/1,73/, anıń atası/111,227/, ol anı suvda júzdirdi/3,105/, bóri tishi qarishdi - bóri tisi qamastı/2,104/, Kelsa abaq tárkánim - kelse apatarqanım /2,243/.
Berdaq dóretpeleri tilinde tartım kategoriyasınıń morfologiyalıq usıl menen jasalıwında -nıńqı//nińki affiksi jumsalǵanın kóremiz. Tartımlanıwshı sóz ataw sepliginiń affiksin, al zattıń iyesi bul affiksti qabıllaydı. Bul túrdegi tartımǵa abstrakt tartım dep ataladı: Adam uǵlı, bári birdeyin bolmas, Biriniń gúli solsa, biriniki solmas/77/, Ilayıqpa bu boyıńa, Seniki qurı lap eken/100/, Emese seniki jón be?/160/.
İlimpazlar eski túrkiy jazba esteliklerinde abstrakt tartımdı ańlatıw ushın iyelik sepliginiń affiksleri ónimli jumsalǵanın kórsetedi¹⁴⁵: Bul oǵıl seniń mu? – Bul bala seniki me?/DLT,3,233/, Bul qamuq kimning turur? Aydi: Bul uǵlanuń turur. – Bul xalıq kimnikidur? – Ayttı: bul uldikidur, /Rab.2,31/.
Abstrakt tartımdı ańlatıwshı bul affiks iyelik sepliginiń -nıń//-niń affiksine kelbetlik jasawshı -ki//-qı, -ǵı//-gi jalǵawınıń dizbeklesiwi arqalı payda bolǵan: nıńqı//-nińki, -diki//-niki.