I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Seplik kategoriyası
Berdaq dóretpeleri tilinde túrkiy hám házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı altı seplik qollanǵan: ataw, iyelik, barıs, tabıs, shıǵıs, orın sepligi¹⁴⁶. Eski túrkiy tilinde jumsalǵan qural hám sheriklik sepliginiń ayırım formaları saqlanǵan.
Seplik affiksiniń sózdiń qurılısındaǵı ornı turaqlılıq sıpatqa iye bolıp, kóplik hám tartım affikslerinen soń jalǵanadı.


Ataw sepligi
Shayırdıń dóretpelerindegi ataw sepligi subekttiń nol formasın bildirip, morfologiyalıq kórsetkishleri bolmawı menen sıpatlanadı. Ataw sepligindegi sóz sintaksislik xızmeti jaǵınan baslawısh, bayanlawısh, anıqlawısh, qaratpa sóz xızmetin atqaradı:
A) Gáptiń qurılısında tiykarınan baslawısh xızmetinde jumsaladı: Berdaq baqsı miyman boldı/37/, Ájiniyaz sózdiń iyesi/39/. Pal shaynasań dámi bolmas/48/.
B) Anıqlawısh funktsiyasında jumsaladı: Tillá kekilleri marjan tókilmish/53/., Qamıs qosınıń ishinde/221/.
V) Qospa bayanlawıshtıń quramında qollanıladı: Berdimurat - Berdaq boldı/133/, Aǵa begler, qulaq salıń/64/, Balǵalıdan qız alǵalı/128/, Qazı-Esen Raxmatulla/127/.
G) Qaratpa sóz xızmetinde jumsaladı: Oylan, Berdimurat aytqıl sózińdi/75/, Shayır, oylan hár bir sóz ushın/67/.
Ataw sepligi basqa seplikler ushın tiykar bolıp xızmet etedi, basqa sepliktiń affiksleri ataw sepligindegi sózge jalǵanadı.


Iyelik sepligi
İyelik sepliginiń shayırdıń dóretpeleri tilinde -nıń// -niń, -tıń//-tiń, -dıń//-diń formaları jumsalǵan. İyelik sepligindegi sóz zattıń belgili bir subektke tiyisli ekenligin, pútinniń bólegin, orın hám waqıt mánisin ańlatatuǵın sózlerge jalǵanıp oǵan tiyislilikti ańlatadı. Gáptiń qúrılısında tiykarınan anıqlawısh xızmetin atqaradı: Dushmannıń hár qashan basına jetseń/1,75/, Aqılsızdıń qásiyeti az keler/1,86/, Sol jigittiń janı qurban xalıq ushın/1,77/, Kórgenlerdiń ishi - sırtını jaylap/1,77/, Kewlimniń bilip sezgenin jazdım/1,82/.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi kibi shayırdıń dóretpelerinde de kópshilik jaǵdaylarda dawıslı, sonor hám únli dawıssız seske tamamlanǵan sózlerge -nıń//-niń, -dıń// -diń affiksleri, al únsiz dawıssız seske tamamlanǵan sózlerge -tıń//-tiń sıńarı jalǵanǵan. Al shayırdıń qol jazba nusqalarında bolsa bul izbe-izliktiń saqlanbaǵanın kóremiz, keyini únsiz dawıssız seske tamamlanǵan sózlerge de -nıń// -niń variantınıń jalǵanıw jaǵdayları jiyi ushırasadı. Bul jaǵday Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy til ushın xarakterli jaǵday bolıp, Altın Orda dáwirinde Xorezm mámleketinde jazılǵan estelikler ushın tán belgi¹⁴⁷. İyelik sepliginiń eski ózbek tilinde -nıń//-niń, -nuń//-núń, -ıń//-iń, -un//-úń sıńarları ǵana jumsalǵan¹⁴⁸. Máselen, Xorezmiydiń «Muhabbatnama» esteliginde: İshittiń ersa Yúsúfniń jámálin, Zehi arslan yúrák qońrat uruǵı, Kichik yashdin uluǵlarnıń ulıǵı. XIII-XV ásirlerindegi qıpshaq-oǵuz esteliklerinde de iyelik sepliginiń -nıń//-niń, -nuń//-núń variantları jumsalǵan. Orxon-Enisey jazba esteliklerinde iyelik sepliginiń jańa qáliplesip kiyatırǵan dáwiri bolıp tiykarınan -ıń//-iń affiksleri siyrek jumsalǵan: qaǵanıń sabı - qaǵannıń sózi /ktm,9/, budunıń tórúsi-xalıqtıń nızamı/ktm,8/.
Mısallar: Payǵambarnıń yaranı ekán/Sh,140/, Kórúńlár xalıqnıń shejiresin/Sh,140/, Ol qońıratnıń tuwǵanı eken /Sh,142/, Ol sanduqnıń aǵzın achtı/Sh,146/, Dostnıń gúnasın kechúrúb /Sh,170/.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde iyelik sepligi eki túrde ashıq hám jasırın formada qollanǵan.
Ashıq yaǵnıy seplik jalǵawları sepleniwshi sózge ashıq jalǵanǵan túrinde hám jasırın yaǵnıy seplik affiksleri qosıq qatarlarında buwın teńligin saqlaw hám ayırım stillik maqsetlerge baylanıslı túsirilip qollanǵan túrinde de ushırasadı: Sáhrá xalqı kóchúb gezmák/Sh,141/, Múyten uranı Aqcholfan/Sh,147/, Qulaq sal, Sambet balası/1,40/, Din quralı meshit boldı/1,52/, Haq diydarın kórgen ekán/Sh,140/.