I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

B) Berdaq shıǵarmalarınıń izertleniw jaǵdayları

Berdaq shıǵarmaları eń dáslep Sankt-Peterburg universitetiniń studenti, professor P. M. Melioranskiydiń shákirti İ. A. Belyaev tárepinen Qońırattaǵı Kókaral degen jerde Babaxan Yusup ulı degen adamnan jazıp alınǵan. Bul nusqa 256 qatar qosıqtan ibarat bolıp «Qaraqalpaq xalqınıń tariyx etip shıǵarǵan hikayatı» dep atalǵan hám 1917-jılı Ashxabadta basılıp shıqqan.¹⁷ Házirgi waqıtta Rossiya İlimler Akademiyasınıń Sankt-Peterburg bóliminiń arxivinde 108-fondta saqlanadı. 1930-jıllardan keyin mádeniy miyraslardı jıynaw baslanıp shayırdıń qosıqların xalıq arasınan jazıp alıw qızǵın qolǵa alındı. 1940-jılı shayırdıń ólgenine 40 jıl tolıwına baylanıslı Qaraqalpaqstan ilim izertlew institutı, jazıwshılar shólkemi tayarlıq jumısların alıp barıp «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalınıń №6 sanında shayırdıń «Dáwran», «Oylanba», «Kim aytar» qosıqları hám «Aqmaq patsha» dástanınan úzindi járiyaladı. Qaraqalpaqstan ilim izertlew institutınıń til hám ádebiyat sektorınıń ilimiy xızmetkeri Orınbek Kojurovtıń tayarlawında usı jılı Berdaq shayırǵa baǵıshlanǵan «Qaraqalpaq awız ádebiyatınıń úlgileri» atlı eki kitapsha basıp shıǵarıldı. Bul eki kitapta 1929-1940 jıllar aralıǵında jıynalǵan shayırdıń qosıq hám poemaları járiyalandı. Sonday-aq, 1940-jılı Qaraqalpaqstan til hám ádebiyat ilim izertlew institutı hám Qaraqalpaqstan jazıwshılar shólkemi tárepinen «Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı» degen kólemli toplam járiyalandı. Bul kitapta Berdaq shayırdıń shıǵarmalarına keń orın berilgen. Onda shayırdıń kóplegen lirikalıq qosıqları menen birge «Ernazar biy», «Shejire», «Xorezm» hám «Aqmaq patsha» poemaları basılıp shıqtı. 1941-jılı Tórtkúl qalasında Ámet Shamuratovtıń kiris sózi menen Qaraqalpaq mámleketlik baspası tárepinen jańa sawat ashıwshılar ushın shayırdıń toǵız qosıǵı kirgizilgen «Lirikalıq qosıqlar» degen atamadaǵı kitapsha basılıp shıqgı. 1941-jılı Berdaq shayırdıń tolıq shıǵarmalar jıynaǵı birinshi ret Qaraqalpaqstan til hám ádebiyat ilim izertlew institutı tárepinen tayarlanıp basılıp shıqtı. «Berdaq-qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi» degen temadaǵı alǵı sózi Artıq Shamuratov hám Asan Begimovlar tárepinen jazılǵan. Kitapta shayırdıń «Shejire», «Xorezm», «Amangeldi», «Ernazar biy», «Aqmaq patsha» poemaları hám kóp sanlı lirikalıq qosıqları berilgen. Bunnan soń Berdaqtıń qosıqlar toplamları 1950,1956,1978,1987,1997-jılları óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı.

Berdaqtıń tańlamalı shıǵarmaları 1951-jılı A.Volkov, N.Grevnevlardıń awdarmasında ózbekstan İlimler Akademiyasınıń baspaxanası tárepinen Tashkent qalasında rus tilinde jarıq kórdi. Jáne de 1957-jılı Naum Grevnevtiń awdarması, 1977-jılı N. Grevnev hám S. Lipkinniń awdarması Tashkent qalasında eki mártebe járiyalandı.
Ózbek shayırı Mirtemir 1938-jılı qaraqalpaq úlkesine kelip, shayır, baqsılar menen tanısıp, ásirese Berdaq dóretpelerine ayrıqsha dıqqat awdardı. Ol bul tuwralı bılay jazadı: Berdaqtıń dóretpeleri menen men 1938-jılı Qaraqalpaqqa barǵanımda (sol waqıtları Qaraqalpaqstannıń paytaxtı Tórtkúl qalası edi) tanısqan edim. Sol waqıtları ataqlı alım hám úlken talant iyeleri Asan aǵa Begimov hám Nájim aǵa Dáwqaraev maǵan Ájiniyaz hám Berdaqtıń shıǵarmaların, ásirese «Bozataw» qosıǵın aytıp berip hayran qaldırdı. Keyin men olardıń qosıklarınıń jazba nusqaları menen tanıstım. Men Ájiniyazdan hám Berdaqtan awdarma islep baspaǵa járiyalaǵanım yadımda. Berdaq shıǵarmaları meniń ushın tuwısqan qaraqalpaq xalqınıń ótken ásirdegi turmısın anıq kóriw múmkin bolǵan bir ayna boldı. Hár bir qosıǵı bir bastırıńqı tús sıyaqlı «húw» dep sheksizlikke shıǵıp keterliktey dárejedegi óz aldına ájayıp dúnya! Onıń qosıqları awır turmıstıń sáwlesi bolıp esaplanadı.¹⁸
Mirtemirdiń awdarmasında Berdaqtıń shıǵarmaları ózbek tilinde 1951,1956,1968,1978-jılları Tashkent qalasında basılıp shıǵıp, onıń dóretpelerin pútkil ózbekstanǵa tanıttı.
Shayırdıń dóretpeleri 1960-jılı Qaqabay Seytmuratov- tıń awdarıwında túrkmen tilinde, 1976-jılı Ábdiraxman Asılbekovtıń awdarma jasawında «Ullı shayırlar kitapxanası» degen at penen qazaq tilinde, 1970-jılı gruziya jazıwshısı Teymuraz Jangulashivilidiń awdarmasında «Jayhun aǵısı» degen at penen qaraqalpaq shayırlarınıń toplamın gruzin tilinde bastırıp shıǵardı. Bul toplamda Berdaqtıń kóplegen qosıqları berilgen. 1980-jılı Qambaralı Babulovtıń awdarmasında Shıńǵıs Aytmatovtıń alǵı sózi menen Berdaqtıń qosıqlar toplamı qırǵız tilinde «ómir ırları» degen atamada Frunze qalasında basılıp shıqtı. Berdaqtıń qosıqlar toplamı 1997-jılı İrfan únver Nasratdin uǵlınıń awdarması turk tilinde Stambulda járiyalandı.
Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretpeleri biraz waqıtlardan be­ri ádebiyatshı, tariyxshı, pedagog hám filosof ilimpazlar tárepinen izertlenip kiyatır. Onıń dóretpelerine pikir bildiriwge arnalǵan eń dáslepki maqalalar İ.Saǵitov, O.Kojurov, İ.Mamıraev, M.Dáribaevlar tárepinen jazıldı¹⁹. 1943-jılı ádebiyatshı ilimpaz İ.Saǵitovtıń «Berdaq-ullı patriot shayır» degen atamadaǵı dáslepki izertlewi payda boldı. 1943-jılı S. Bassinniń «Berdaq shayır-velikiy poet, patriot» degen atamadaǵı broshyurası járiyalandı.²⁰ Bul miynette avtor Berdaq óz xalqınıń patriotı ekenligin, xalıq penen birge bolıp onıń eń qıyın mashqalaların kórkem ádebiyatta sáwlelendirgenin ádil bahalaǵan. S.Bassinniń bul miyneti eliwinshi jıllarǵa shekemgi Berdaq tuwralı jazılǵan izertlewlerdiń eń bahalılarınıń biri boldı. Bunnan soń 1951-jılı Nájim Dáwqaraevtıń «Berdaq shayır» degen atamadaǵı monografiyası jazıldı. N.Dáwqaraevtıń 1950-jılı Moskva qalasında qorǵalǵan «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri» degen temadaǵı doktorlıq dissertatsiyasınıń ekinshi babında («Revolyutsiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı») Jiyen, Kúnxoja, Ájiniyaz shayırlar menen birge, ásirese Berdaq dóretpelerin keń túrde ilimiy talqıǵa salǵanın kóremiz.
50-jıllardıń ortalarında Berdaq shayır dóretpelerin úyreniw isinde unamsız qubılıslar payda boldı. 1954-jılı A.Savitsskiydiń «Zvezda Vostoka» jurnalında járiyalanǵan «Qaraqalpaq kúndeliginen» dep atalǵan maqalası buǵan sebep boldı. Avtor óziniń bul maqalasında, Berdaq shayırǵa Xorezmniń Rossiyaǵa ıqtıyarlı kosılıwına, xalıqlar doslıǵına qarsı bolǵan, islam ideologiyasın propagandalawshı, ústem klass wákilleriniń mápin jırlawshı shayır h.t.b. Aytıp taqtı.²¹ Q.Muratov degenniń «Balalardı nadurıs tárbiyalaytuǵın ideyasız kitap tuwralı» degen maqalası da jazıldı.²² Biraq ta bul unamsız qubılısqa tezden soqqı berilip 1954-jılı sentyabr ayında Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutı, ózbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaqstan ilim izertlew institutı, Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamı menen birlikte qaraqalpaq tili hám ádebiyatınıń bazı bir aktual máseleleri tuwralı ilimiy konferentsiya ótkerilip, onda Berdaqtı izertlew máselesindegi júz bergen bunday qáte-kemshilikler qaralandı. Berdaqtıń XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kórnekli wákili ekenligi dálillendi, onıń dóretpeleri qaraqalpaq xalqınıń mádeniy ómiriniń úlken jetiskenligi dep belgilendi. Biraq solay bolsa da, patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatınıń jergilikli xalıqlardıń diniy hám ruxıy ómirine, milliy mádeniyatına qarsı keletuǵın táreplerin ózinde sáwlelendiriwshi «Xorezm» poemasınan shayırdıń basqa ádebiy miyrasların repressiya batpaǵınan aman saqlap qalıw maqsetinde waqıtsha waz keshiwge tuwra keldi²³. Bunnan keyingi dáwirlerde ilimpaz İ.T.Saǵitovtıń kandidatlıq hám doktorlıq dissertatsiyaları Berdaq dóretpelerin izertlewge arnalıp, onıń 1958-jılı «Berdaqtıń tvorchestvosı» degen atamadaǵı ádebiy-kritikalıq ocherki, 1974-jılı «Sahra búlbili» degen atamadaǵı monografiyaları payda boldı.²⁴ Bul miynetlerinde qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat shayırı Berdaqtıń ómiri hám dóretpeleri keń túrde izertlenilgen.
Akademik M.Nurmuxammedovtıń «Berdax-velikiy poet karakalpakskogo naroda» degen monografiyası dáslep rus tilinde, soń qaraqalpaq tilinde járiyalanıp, bul miynette ullı qaraqalpaq shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulınıń qaraqalpaq xalqı mádeniy turmısında tutatuǵın ayrıqsha ornı ilimiy jaqtan dálillenip kórsetildi.²⁵ B.Qurbanbaev «Berdaq ijodi» degen temada kandidatlıq dissertatsiya jaqlap shıqtı. Bul miynette ózbek hám qaraqalpaq ádebiy baylanısları Berdaq dóretpeleri tiykarında izertlenilip, xalıqlar doslıǵın bekkemlewde kórkem ádebiyattıń tutatuǵın ornı kórsetilgen.²⁶
İlimpaz A.Murtazaev 1967-jılı «Berdaqtıń «Aqmaq patsha» dástanı» degen temada kandidatlıq dissertatsiya, 1994-jılı «Berdaqtıń sheberligi» degen temada doktorlıq dissertatsiya qorǵadı. 1993-jılı «Berdaqtıń shıǵarmalarındaǵı zamanagóylik hám sheberlik» degen atamadaǵı monografiyası basılıp shıqtı. Bul miynetlerde izertlewshi shayırdıń kórkem shıǵarma dóretiwindegi ózine tán ózgesheligin, sheberlik sırların izertleydi²⁷. Filologiya ilimleriniń doktorı Á.Paxratdinovtıń «Berdaqtıń dástanlıq shıǵarmaları», «Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw hám izertlew tariyxınan» degen atamadaǵı miynetleri Berdaqtanıw ilimine qosılǵan úles boldı.²⁸ Kórip otırǵanımızday, Berdaq dóretpeleri ádebiyatshı ilimpazlar tárepinen tereń izertlengen. Shayırdıń dóretpelerin tariyx ilimleriniń kóz - qarasınan M.Tilewmuratov²⁹, pedagogika ilimleriniń kóz-qarasınan ó.Álewovlar izertledi.³⁰ Olardıń miynetlerinde Berdaq dóretpeleriniń qaraqalpaq xalqınıń tariyxına baylanısı hám shayır shıǵarmalarınıń tálim-tárbiyalıq hám aǵartıwshılıq islerindegi áhmiyetli máseleleri óz izertleniwin tapqan. Berdaq dóretpelerin filosofiyalıq baǵdarda izertlew boyınsha prof. K.Xudaybergenov³¹ hám J.Bazarbaevtıń miynetleri payda boldı.³²
Bul miynetlerinde shayırdıń jámiyetlik hám filosofiyalıq kóz qarasları úyrenilip, onıń qaraqalpaq xalqınıń sana-seziminiń ósiwine jasaǵan tásiri máseleleri izertlengen.
Al, qaraqalpaq til bilimi kóz qarasınan Berdaq dóretpeleriniń izertleniw jaǵdaylarına keletuǵın bolsaq, onıń shıǵarmaları usı kúnge shekem arnawlı-monografiyalıq baǵdarda izertlenbegenin aytıwımız kerek.
Durıs, qaraqalpaq tili tariyxı hám dialektlerin izertlewge arnalǵan ilimiy miynetlerde klassik shayırlar, sonıń ishinde Berdaq shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin sóz etetuǵın bólimler, maqalalar hám monografiyalar jazılǵan. ózbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminiń qaraqalpaq tili tariyxı sektorınıń ilimiy xızmetkeri D.Saytov 1971-jılı Alma-ata kalasında «XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları shıǵarmalarınıń tili» degen temada kandidatlıq dissertatsiya jaqladı hám sózligin járiyaladı.³³ Bul kandidatlıq dissertatsiya klassik shayırlarımız Jiyen jıraw, Ájiniyaz, Kúnxoja hám Berdaq shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin izertlewge qoyılǵan dáslepki qádem bolıwı menen bahalı.
Qaraqalpaq til biliminiń házirgi basqıshı kóz qarasınan bul shayırlardıń hár biriniń dóretpeleriniń tillik ózgesheliklerin monografiyalıq baǵdarda tereń úyreniw, olardıń qaraqalpaq milliy jazba ádebiy tiliniń payda bolıwındaǵı xızmetin anıqlawda úlken áhmiyetke iye. Ásirese, qaraqalpaq ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı Berdaq dóretpeleriniń tilin tereń hám hár tárepleme úyreniw til bilimimizdiń baslı baǵdarınıń biri bolıwı tiyis.
Berdaqtıń qol jazba miyrasların jazıp alıw, izertlew, arab grafikasınan transkriptsiya jasaw, shayırǵa shıǵıs klassikleri menen Orta Aziyalıq túrkiy tildiń tiygizgen tásiri máselelerin izertlewde akademik H. Hamidovtıń xızmeti mol.³⁴ Ol Berdaqtıń qol jazba «Shejire» hám «Xorezm» poemalarınıń tili, jazba dástúrlerdiń shayırdıń dóretiwshiligine tiygiz­gen tásiri, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwindegi shayırdıń tutqan ornı tuwralı bahalı pikirler ayttı. D.Nasırovtıń doktorlıq dissertatsiyasında klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin sóz etken bóliminde bul máselege de qısqasha toqtaǵan.³⁵ D.Nasırov hám M.Ayımbetovlardıń «Berdaq tańlamalı shıǵarmalarınıń alfavitli jiyilik sózligi» degen kitabında shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan sózler EEM de statistikalıq usıl menen esaplap shıǵılǵan hám Berdaqtıń 1987-jılǵı toplamında 10927 sóz jumsalǵanı kórsetilgen.³⁶ D.Nasırov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, D.Saytovlardıń avtorlıǵında 1995-jılı «Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili» degen atamadaǵı miynet baspadan shıǵıp, bul miynette Jiyen jırawdan baslap Ayapbergen shayırǵa shekemgi aralıqtaǵı shayırlardıń shıǵarmaları tiline talqı jasalǵan.³⁷
Kórip otırǵanımızday, bul ilimiy ádebiyatlarda Berdaq shıǵarmaları lingvistikalıq baǵdarda tolıq hám hár tárepleme izertleniwin tapqan joq. Berdaq shıǵarmaları til bilimi kóz-qarasınan bir neshe aspektlerden izertlewdi talap etedi.
Berdaq XIX ásirdegi ullı kórkem sóz sheberi, klassikalıq poeziyamızdıń biyik shıńı. Sonlıqtanda onıń shıǵarmaları tilin birinshiden, hár tárepleme tolıq izertlew obekti etip alıp, onda jumsalǵan dawıslı hám dawıssız seslerdi házirgi tilimizge salıstırıw, olardıń pozitsiyalıq hám kombinatorlıq qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaw, grammatikalıq qurılıs hám sóz jasaw usılların úyreniw, sózlik quramda jumsalǵan sózlerdiń mánilerin anıqlaw, dizimge alıw zárúr. Ekinshiden, shayır shıǵarmaları tilin ádebiy tildiń awızeki poetikalıq túri menen qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tili hám Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń qarım-qatnası aspektinen alıp izertlew zárúr.
Úshinshiden, shayırdıń shıǵarmaları tiliniń semantika- stillik ózgesheliklerin, tildiń kórkemlew quralların qanday sheberlik penen paydalanıw jaǵdayların, tilimizde burınnan qollanıp kiyatırǵan sózlerdi jeke dóretiwshilik laboratoriyasında semantikalıq bayıtıwı, sóz qollanıwı aspektinen izertlep jeke stillik ózgesheliklerin anıqlaw múmkin. Házirgi tilimizde qollanılatuǵın sóz shaqapları hám grammatikalıq formalardıń, sóz jasawshı affikslerdiń qaysılarınıń shayırdıń dóretpelerinde qollanılıw jaǵdayların anıqlaw hám olardıń grammatikalıq funktsiyaların kórsetiw bul jumıstıń tiykarǵı wazıypalarınan bolıp tabıladı. Solay etkende ǵana ullı klassik shayırımızdıń qaraqalpaq jazba ádebiy tilin qáliplestiriwdegi ornın anıqlaw múmkin. Sebebi Berdaq tayar ádebiy tilden paydalanǵan kórkem sóz sheberi emes, al ádebiy tilimizdiń payda bolıwında ayrıqsha ornı bar oraylıq tulǵa.
Áne usı máselelerdi anıqlaǵannan keyin shayırdıń basqa klassik shayırlardan jeke stillik ózgesheliklerin anıqlaw múmkinshiligi jaratıladı. Joqarıda atap ótilgen aspektlerden shayırdıń dóretpesi tilin úyreniw hám solay etip onıń qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwinde tutatuǵın ayrıqsha ornın anıqlaw bul jumısımızdıń tiykarǵı máqseti bolıp tabıladı.