I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Singarmonizm


A). Dawıslı sesler únlesligi

Dawıslı sesler tarawında ushırasatuǵın sıpatlı belgilerdiń biri dawıslı seslerdiń únlesip keliw qubılısı bolıp tabıladı. Shayırdıń shıǵarmalarında dawıslı seslerdiń únlesip keliwi eki túrde ushırasadı: birinshi, tańlay únlesligi, ekinshi, erin únlesligi.

Tańlay únlesligi. Tańlay únlesligi nızamı boyınsha sózdiń birinshi buwınında kelgen dawıslı fonema kúshli fonologiyalıq xızmet atqaradı, eger sózdiń birinshi buwınında til artı, juwan dawıslı fonemalar jumsalsa, sózdiń keyingi buwınlarında da til artı, juwan dawıslı ses­ler qollanıladı, eger sózdiń birinshi buwınında jińishke dawıslı fonemalar jumsalsa, keyingi buwınlarda jińishke dawıslı fonemalar qollanıladı.
Til biliminde dawıslı sesler únlesligi tuwralı eń dáslepki pikir bildirgen ilimpazlardıń biri Avgust Shleyxer boldı.¹⁰⁹ V.V.Radlov, İ.A.Boduen-de-Kurtene h.t.b. İlimpazlar A.Shleyxerdiń dástúrin dawam ete otırıp, turkiy tillerindegi dawıslı sesler únlesligi basqa tillik semyalardaǵı páttiń atqaratuǵın xızmetine sáykes keletuǵının atap kórsetedi. Bul tuwralı akad. V.V.Radlov bılay jazadı: «Zadacha rezko vıdelyae­mogo udareniya v indoevropeyskix yazıkax-gruppirovat slogi i korni v edinoe tseloe, v uralo-altayskix i glavnım obrazom tyurkskix yazıkax vıpadaet na dolyu garmoniy glasnıx.»¹¹⁰. Tańlay únlesligi nızamı túrkiy tillerine tán qubılıs bolıp erte dáwirlerde túrkiy tilleriniń agglyutinatsiyalıq sıpat ala baslaǵan payıtları túrkiy tillerindegi páttiń jámlestiriwshilik qásiyeti azlıǵı sebepli dawıslı fonemalar únlesligi sózdi fonetikalıq shólkemlestiriwshilik xızmet atqarǵan. Tańlay únlesligi házirgi túrkiy tilleriniń ishindegi ózbek, karaim tillerinen basqa túrkiy tillerinde jiyi ushırasadı. Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili chaǵatay tilinde de túpkilikli túrkiy sózlerinde tańlay únlesligi tolıq saqlanǵanın kóriwge boladı¹¹¹
Shayırdıń shıǵarmalarında tańlay únlesligi tómendegi mısallarda kórinedi: jılamayman, qostamǵalı, astırdılar, bilgenlerden, júrgenimde, biydáwletke, uǵurlabdur, jawunǵurǵa, musannıfdıń, ómirdiń h.t.b. Berdaqtıń shıǵarmaları tilinde tańlay únlesligi bunday izbe-iz, turaqlı emesligi kórinedi. Arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde bul únlesliktiń saqlanbaǵanı tábiyiy, al túpkilikli túrkiy sózlerinde de bul jaǵday ushırasadı. Prof. H.Hamidovtıń pikirinshe XVIII-XIX ásirlerde jazılǵan jazba esteliklerdiń tilinde de usı jaǵday ushırasadı.¹¹² Prof. N.A.Baskakov bul qubılıstı qaraqalpaq tiliniń vokalizminiń quramına «á» fonemasınıń kelip kiriwi menen baylanıstıradı.¹¹³ Tańlay únlesliginiń buzılıw jaǵdaylarına mısallar: barchá, sendaǵı, xızmetkár, dáryadák, Bódenetay, jigirma, káramatın, h.t.b. Tańlay únlesligi házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı kópshilik sózlerdi óziniń ishine qamtıydı. Bul nızamlıqqa túpkilikli qaraqalpaq sózleri baǵınadı. Qaraqalpaq tilinde­gi ayırım jalǵawlar bir variantlı bolǵanlıqtan sózdiń birinshi buwınında juwan yaki jińishke dawıslı keliwine qaramastan jalǵanadı. Bunday jaǵdaylarda tańlay únlesligi nızamı saqlanbaydı: biy-biyaban, biymaza, biyinsap, -dar: sárdar, hámeldar, -ger: sawdager, -dur: tentekdur, -na: namárt, -xana: máyxana,-góy: aqılgóy. Shayırdıń shıǵarmaları tilinde arab-parsı tillerinen kirgen sózler jiyi ushırasıp otıradı, bul sózlerdiń kópshiligi tańlay únlesligi nızamın saqlamaydı: zerwaraq, sháyda, álwan, mákan, inaq, mehriban, diydar, zúryad, ziban, dáwran, pinhanı, zina, árwaq, sháriyǵatdur h.t.b. Shayırdıń shıǵarmaları tilinde jumsalǵan eki sózdiń birigiwinen jasalǵan birikken qospa sózlerde tańlay únlesligi saqlana bermeytuǵının kóremiz: Xıtaybek, qushbegi, Aǵadil, qátquda, kiyatır, aǵabiy, baybátshe, Góruǵlı h.t.b.