I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

II BAP. BERDAQ SHÍǴARMALARÍ TILINIŃ FONETIKALÍQ SÍPATLAMASÍ

Berdaq shıǵarmaları tilinde jumsalǵan fonemalar hám olardıń qollanıw ózgeshelikleri, dawıslı hám dawıssız sesler tarawında ushırasatuǵın fonetikalıq qubılıslar menen sáykesliklerdi anıqlawda házirgi qaraqalpaq tili hám dialektleriniń materiallarına, olar boyınsha júrgizilgen ilimiy miynetlerge tiykarlandıq.⁵⁷

Dawıslı sesler /vokalizm/

Berdaq shıǵarmalarında jumsalǵan dawıslı sesler házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi dawıslı ssslerge óziniń fonemalıq sıpatlaması, sapası jaǵınan tolıq sáykes keledi.

Shayırdıń shıǵarmaları tilinde a,á,e,i,ı,o,ó,u,ú fonemaları yaǵnıy toǵız dawıslı fonema qollanılǵan. Olar házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı juwan hám jińishke, erinlik hám eziwlik dawıslılar bolıp klassifikatsiyalanadı. Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı dawıslılar únlesligi eki túrli baǵdarda: erin hám tańlay únlesligi túrinde ushırasadı. Dawıslı fone­malar pozitsiyalıq qollanıwı jaǵınan házirgi qaraqalpaq tiline tiykarınan sáykes keliw menen birge bir qansha ózgesheliklerine de iye.
«A» foneması. Eziwlik, juwan dawıslı «a» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarnda jumsalǵan. Bul fonema házirgi barlıq túrkiy tillerinde hám jazba esteliklerdiń tilinde de jiyi jumsalatuǵın fonema. «A» foneması sózdiń basında: Altın xan, arıslan; sózdiń ortasında: aqsham, Ernazar biy; sózdiń sońında: mırza h.t.b. Sózlerde jumsaladı.
Bul fonema eski túrkiy jazba esteliklerinde de sózdiń barlıq pozitsiyalarında ushırasadı: az,/ktb,40/ qaǵan,/ktb,9/ qara/Ee/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵanın kóremiz: aba/I,113/, baldız/3,13/, ata/1,146/.
«Á» foneması. Eziwlik, jińishke dawıslı «á» foneması shayırdıń tilinde jiyi jumsalǵan. «Á» foneması túrkiy tilleriniń ishinde túrk, túrkmen, azerbayjan, uyǵır, ózbek, qaraqalpaq, qazaq, noǵay, bashqurt tillerinde jiyi jumsalatuǵın fonema bolıp tabıladı. İlimpaz A.D.Budaev «Qarachay-balqar tiliniń vokalizmi» miynetinde bul sestiń qarachay-balqar tilinde ele fonema bolıp qáliplespegenin, al «a» fonemasınıń variantı ekenligi tuwralı pikir bildiredi.⁵⁸ Prof. N.A.Baskakov «Qaraqalpaq tili» miynetinde qaraqalpaq tilinde «á» foneması arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde qollanılatuǵının kórsetip, ol ele qaraqalpaq tilinde óz aldına ajıralıp shıqqan fonema emes degen pikirdi bildirgen edi.⁵⁹ Akad. A.Dáwletov eksperimental-fonetikalıq izertlewler nátiyjesinde qaraqalpaq tilinde «á» sesi fonema sıpatında tolıq qálipleskenin anıqladı.⁶⁰ «Á» foneması Berdaq shıǵarmalarında anlaut pozitsiyada: ájel, árman; inlaut pozitsiyada: háziret, dástan sózlerinde jumsalǵan. Sózdiń ekinshi hám úshinshi buwınlarında tómengi mısallarda jumsalǵan: násiyhát, másláhát, auslaut pozitsiyada: úygá, birgá sózlerinde jumsalǵan. Bul fonema házirgi qaraqalpaq tilinde tiykarınan birinshi buwında, al ayırım sózlerde ekinshi, úshinshi buwında ushırasadı. İlimpaz U.Bekbawlovtıń kórsetiwinshe «á» foneması qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde de sózdiń barlıq pozitsiyasında ushırasadı.⁶¹ Prof. D.Nasırov ta bul fonema qubla dialektte arqa dialektke salıstırǵanda ónimli qollanıladı degen pikirdi bildiredi.⁶² Bul fonemanıń XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq jazba estelikleri tilinde de⁶³ Buxara qaraqalpaqlarınıń tilinde de jumsalatuǵını belgili.⁶⁴
«Á» foneması Orxon -Enisey jazba esteliklerinde ushıraspaydı. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde tek eki sózde jumsalǵan: áchá-ájapa/1,114/, áchi-áje/1,114/. Solay etip, bul fonema qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen kirgen sózlerdiń qurılısında birge kelip, sońǵılıǵında qaraqalpaq tiliniń túpkilikli fonemalarınıń birine aylanǵanın kóriw múmkin.
«E» foneması. Jińishke hám eziwlik «e» foneması shayırdıń dóretpelerinde sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanılǵan. «E» fonemasınıń anlaut pozitsiyada qollanıwında bir qansha ózgeshelik ushırasadı, diftonglıq sıpat alıp «ye» sesler dizbegi túrinde qollanıladı. A.M. Sherbak bul tuwralı «...v balkarskom, gagauzskom, kazax­skom, karakalpakskom i nogayskom yazıkax nachalnıy «e» v toy ili inoy mere diftongiziruetsya» dep kórsetedi.⁶⁵ Shayırdıń shıǵarmalarında anlaut pozitsiyada: ekki, sózdiń ortasında: dáwlet, begler begi, sózdiń aqırında: ǵáziyne , sózleme h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Orxon-Enisey estelikleri hám Qashǵariydiń sózliginde de bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: eki /Mog,25/, túmen/ktb, 52/, ekin /1,107/, bek /2,183/ keche/3,328/.
«O» foneması. Juwan hám erinlik «o» foneması shayırdıń shıǵarmaları tilinde sózdiń basında hám birinshi buwında dawıssız sesler menen qabatlasıp qollanıladı. Sózdiń anlaut pozitsiyasında «ó» dawıslısı sıyaqlı «o» fonemasınıń aldına da «w» dawıssız sesi qosılıp artikulyatsiyalıq jaqtan diftong túrinde aytıladı. Bul qaraqalpaq awızeki sóylew tiline hám dialektlerine tán qubılıs ekenligin prof. D.S.Nasırov atap kórsetedi.⁶⁶ Sózdiń basında bul dawıslılardıń diftonglasıw qubılısı qaraqalpaq tilin eski bulgar /házirgi chuvash /, gagauz hám yakut tilleri menen jaqınlastıratuǵın belgi. Prof. A.M.Sherbak qaraqalpaq tilinde anlaut pozitsiyada «o» fonemasınıń diftonglasıw qubılısın kórsetedi: V gagauzskom, kazaxskom, karakalpakskom, kumıkskom i nogayskom yazıkax nachalnıy «o» diftongiziruetsya».⁶⁷ Shayırdıń shıǵarmalarında anlaut pozitsiyada: ochaq, oquǵan, inlaut pozitsiyada: qońırat,toǵız h.t.b. Sózlerde jumsalǵan. Sózdiń sońında shayırdıń shıǵarmalar- ında jumsalmaǵan.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde sózdiń basında hám ortasında qollanılǵan: oǵuz /Mog,32/, Tonukuk /TQ,1/, toquz /TQ, 44/. Qashǵariydiń «DLT» sózliginde de «o» foneması sózdiń basında hám ortasında birinshi buwında jumsalǵan; ol /3,244/, otunluq /1,275/, orǵaq-oraq /1,141/,
«ó» foneması. Erinlik dawıslı «ó» foneması shayırdıń shıǵarmalarında sóz basında hám ortasında qollanılǵan.
Prof.A.M.Sherbak «ó» fonemasınıń da sóz basında diftonglasatuǵının kórsetedi.⁶⁸ Shayırdıń shıǵarmalarında «ó» foneması sózdiń basında: ómir, órre turdı, sózdiń ortasında: kób, chól h.t.b. Mısallarda jumsalǵan.
Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde de anlaut hám inlaut pozitsiyalarda jumsalǵan: óz /Mog 15/, ókúz /Gk,56/, kók /Gk,98/, tórt /Gk. 42/. Qashǵariydiń sózliginde de sózdiń basında hám birinshi buwında jumsalǵanın kóremiz: óńlúk-aldıǵa tutılatuǵın zat /1,76/, óz/3,238/ kózúldúrúk-kóz awırǵanda yamasa qamasqanda kózge tutılatuǵın zat /1,482/, ótúnch-qarız /3,450/.
«U» foneması shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarda jumsalǵan, házirgi qaraqalpaq tilinde tek anlaut, inlaut pozitsiyalarda jumsalatuǵını belgili. Sózdiń basında; uruw, usta, sózdiń ortasında: qulun, altun, sózdiń aqırında: qayǵu, oshbu, bu h.t.b. Sózlerde jumsalǵan. Bul fonema eski túrkiy jazba esteliklerinde hám Qashǵariydiń sózliginde de sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵanın kóremiz: ulus, uyǵır /Mog,37/, budunu /Ee,11/, qaru ókúz /Gk,39/, quduq /3,134/, pamuq-paxta /1,360 /, boyunduruq /3,194/, sorǵu-soratuǵın ásbap /1,401/.
«Ú» foneması. Erinlik, jińishke dawıslı «ú» foneması shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń birinshi, ekinshi, ayırım jaǵdaylarda úshinshi buwınında jumsalǵan, al házirgi qaraqalpaq tilinde tiykarınan sózdiń birinshi buwınında jumsaladı, al ayırım qospa antroponimlerdiń qurılısında /Gúlnaz, Baǵdagúl, Baxıtgúl/ sózdiń keyingi buwınlarında qollanıladı. Shayırdıń shıǵarmaları tilinde bul fonema sózdiń basında: úch, úrge jol, sózdiń ortasında: kómir, láylátúl sózlerinde jumsalǵan. Tómendegi mısallarda «ú» foneması sózdiń úshinshi buwınında jumsalǵan: óchúrúb , kechúrúb, Súyúndúk. Auslaut pozitsiyada bul fonema jumsalmaǵan.
Bul fonemanıń eski túrkiy jazba estelikleri menen Qashǵariydiń sózliginde de jiyi jumsalǵanın kóremiz: kózú kórtú/Mog,2/, ólúg/ktb,5/, kómúldúrúk/1,482/, ókúnch/1,152/, bergú-beresi qarız/1,403/.
«I» foneması. Juwan, eziwlik dawıslı «ı» foneması shayırdıń shıǵarmaları tilinde qaraqalpaq tili dialektleri⁶⁹ menen jazba esteliklerdegi⁷⁰ sıyaqlı sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan. Sózdiń basında: ıxtiyar, ıqlım, sózdiń ortasında: tuxım, qońırat, sózdiń sońında: Mayqı, uǵlı h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Orxon-Enisey esteliklerinde de bul fo­nema sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: ıńrandı/Gk,5/, qırǵız/Mog,26/, kún batsıqdaqı-kún batıstaǵı/ktb,52/, Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanılǵan: ıǵach-aǵash/2,149/,saǵızxan-sawısqan,/1,473/ aǵırdı-awırdı/1,271/.
«İ» foneması. Jińishke, eziwlik dawıslı «i» foneması shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: ilim, ihtisabın, sózdiń ortasında: qúdiret, bir, nesiybem, sózdiń sońında: ekki, xandekli h.t.b. Sózlerde jumsalǵanın kóremiz. «İ» foneması házirgi qaraqalpaq tilin-de/iyne, tis, kúni/ qaraqalpaq tili dialektlerinde /mási, ildirgish/, eski qaraqalpaq jazba esteliklerinde de /fáweski, hár kimlerden, ilán/ sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan.
Bul fonema eski túrkiy jazba esteliklerinde anlaut, inlaut, auslaut pozitsiyalarında jumsalǵanın kóremiz: iliná-eline/Tk,1/, chig-xalıq/Mog,26/, kisi-hayal/ktm,61/.
Qashǵariydiń sózliginde de bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: in/1,84/, ińir /1,120/, yikán-jeken /3,29/, ekin-egin /1107/, eki/1,8Z/, yigirmi /3,55/.