I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V) Berdaqtıń jasaǵan dáwiri, ómiri hám shıǵarmaları

XVIII-XIX ásir qaraqalpaq xalqınıń tariyxında ayrıqsha iz qaldırǵan dáwir. Tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, XVIII ásirde qaraqalpaqlar Sırdáryanıń orta hám tómengi aǵısına tiyisli jerlerde jasaǵan. Bul dáwirde qaraqalpaq xalqınıń jámiyetlik-siyasiy turmısına úlken tásir etken tariyxıy waqıyalar 1723-jılı junǵarlar basıp alıwshılıǵı sebepli bul jerlerdi mákan etken qaraqalpaqlar ata mákanınan posıp kóshiwge májbúr boladı. Qaraqalpaqlar eki tárepke bólinip, bir bólegi Sırdáryanı órlep Buxara, Ferǵana, Samarqand, Tashkent hám Zarafshan oypatlıǵına qaray, ekinshi bólegi Sırdáryanıń tómengi aǵısına Aral teńiziniń boylarına qaray kóshedi. Mine, usı waqıyalardan keyin, qaraqalpaq xalqı «joqarǵı qaraqalpaqlar», «tómengi qaraqalpaqlar» bolıp bólingeni tariyxtan belgili. 1743-jılı Sırdáryanıń quyar ayaǵına kelip ornalasqan qaraqalpaqlarǵa qazaqtıń kishi júziniń xanı Abulxayır xannıń qattı topılısınan keyin xalıq qırǵınshılıqqa ushırap jáne tumlı-tusqa tarap kóshiwge májbúr boladı. Xalıqtıń ayırım toparları «joqarǵı qaraqalpaqlarǵa» barıp qosıladı, tiykarǵı bólegi «Jańa dárya» boylarına kelip ornalasadı, al ayırımları Xorezm oypatına Ámiwdáryanıń quyar aralıǵına kóship keledi. XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basında karaqalpaq xalqı Xiywanıń xanı Muhammed Rahim xan dáwirinde Xorezm oypatına kóship kelip, qonıs basadı.

Jańadan qonıslaǵan qaraqalpaqlar Aral teńiziniń qubla táreplerindegi kóller menen batpaqlıqlardı keptirip, yamasa suw barmaǵan jerlerge jańadan japlar qazıp suw aparıp, egin egiwdiń oǵada qıyınlıǵı keń túrde diyxanshılıq etiwge múmkinshilik bermedi.³⁸ Uzaq dawam etken jawgershilik, posıp kóshiwdiń sebebinen mal basınıń keskin kemeyip ketiwi sharwashılıq penen shuǵıllanıwdı da qıyınlastıradı.
Biraq, qıyınshılıqqa tózimli qaraqalpaq xalqı qanshama awır bolsa da kóp miynet jumsap, jańadan jerler ashıp, japlar qazıp diyxanshılıq etti. XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń Xorezm oypatına kelip mákan basıwınıń tariyxta qaraqalpaq xalqın xalıq sıpatında saqlap qalıwda, burın bir jerde 100 jıl turaqlamaǵan xalqımızdıń kóshpeli turmıs qálpinen otırıqshı xalıqqa aylanıwında, sırtqı jawgershilikten qutılıwında úlken áhmiyeti boldı.
Bul dáwirde qaraqalpaq xalqınıń mádeniy ómirinde de kóplegen jańalıqlar payda boldı. Dáslepki meshit hám medreseler salındı. Olarda qaraqalpaq balaları sawat ashıp, xat tanıp, xalıqtı sawatlandırıw isleri jolǵa qoyıldı.
Bardamlı xojalıqlardan shıqqan ayırım qaraqalpaq jasları Xiywa, Buxara hám musılman shıǵısındaǵı ellerge barıp oqıwın dawam etti. Bul dáwirdegi meshit hám medreseler diniy oray bolıw menen birge mádeniyattıń da orayı boldı. Meshit hám medreselerdi pitkergen hám oqıǵan adamlardıń kópshiligi óz zamanınıń sawatlı, bilimli hám mádeniy dárejesi joqarı adamları boldı. Qaraqalpaqlar arasına arab, parsı hám túrkiy tilinde jazılǵan xalıq dástanları, diniy kitaplar, shıǵıs klassikleri bolǵan Nawayı, Fizuli, Firdawsiy, Maqtımqulı shıǵarmaları qol jazba túrinde tarap, toy - merekelerde jıraw, baqsı, qıssaxanlardıń atqarıwında xalıqqa jetkerildi. Xalıqtıń ruxıy baylıǵı bolǵan kórkem dóretpe dóretiw salasında da bul dáwirde ádewir ózgerisler payda bola basladı. Qaraqalpaq xalqı XIX ásirge shekem uzaq ásirler dawamında payda bolıp áwladtan-áwladqa ótiw arqalı ısılıp, jetilisken, bay awızeki ádebiyatına iye bolıp, xalıq qosıqların, batırlar jırların, ańız-áńgimelerdi ádebiy tildiń awızeki túrinde dóretip kelgen bolsa, endi jazıw-sızıwdıń payda bolıwına baylanıslı qaraqalpaq shayırları Orta Aziyalıq turkiy ádebiy tilinde hám arab-parsı tillerinde jazılǵan ádebiy shıǵarmalardı te­reń ózlestirip, jazba túrde óz qosıqların dórete basladı. XVIII ásirde jasap ótken Jiyen jıraw shıǵarmaları folklorlıq dástúrler úlgisinde dóretilgen bolsa, Kúnxoja İbrayım ulı /1799-1880/ óziniń bir qansha qosıqların jazba ádebiyat úlgisinde dóretkeni belgili.
Ájiniyaz Qosıbay ulı /1824-1878/ dáslep awıllıq meshitte, soń Xiywadaǵı Sherǵazı, Qutlımurat inaq medreselerinde oqıp bilim alıp, Shıǵıs klassikleri bolǵan -Abdiraxman Jamiy, Firdawsiy, Omar Hayyam, Nawayı, Maqtımqulı, Fizuli shıǵarmaları dástúrlerin tereń ózlestirip, parsı hám túrkiy ádebiy tiliniń tásirinde qosıq hám poemaların jazdı.
Mine, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń biyik shıńı bolǵan Berdaq shayırdıń jasaǵan dáwirindegi qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy jaǵdaylarınıń tiykarǵı belgileri usılardan ibarat.
Berdaq /Berdimurat/ Ǵarǵabay ulı 1827-jılı házirgi Moynaq rayonınıń aymaǵında Aral teńiziniń qubla jaǵalawındaǵı Aq qala degen jerde jarlı, gedey xojalıqta tuwıldı. Onıń ómirbayanı tuwralı jazba maǵlıwmatlar saqlanbaǵan. Shayırdıń dóretpeleri boyınsha ilim-izertlew jumısların júrgizgen ilimpazlardıń tastıyıqlawına qaraǵanda, onıń ata-anası jarlıshılıqta kún keshirgen.
Berdaqtıń ákesi Ǵarǵabay, Ǵarǵabaydıń ákesi Boranbay, Boranbaydıń ákesi Tınet degen kisi bolgan. Ata-anası jaslayınan ólip, on jaslarında jetim qaladı, Ol /Berdaq/ Ǵarǵabaydıń inisi Qoshqarbaydıń hám onıń balası Nayzabaydıń úyinde onıń malın baǵıp, xızmetin islep kún kóriwge májbúr boladı. Shayır óziniń balalıq waqtı hám pútkil ómiri qıyınshılıq, azap aqıret hám ash-áptadalıqta ótkenligi tuwralı «ómirim», «Bilmedim», «Wáspim meniń», «Bolmadı» hám taǵı basqa qosıqlarında maǵlıwmat beredi. Ol dáslep awıllıq meshitte, keyin Qaraqum iyshan medresesinde oqıydı. Biraqta kún kóristiń qıyınshılıǵı jetimlik, kemtarlıqtıń sebebinen medreseni tolıq tamamlay almaydı.
Kún kóris ushın kisi esiginde xızmet etiw, qoy, janlıq baǵıwǵa májbúr boladı.
Prof. Q.Ayımbetovqa informatorlardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, onda shayırlıq 12-13 jaslarında buzaw baǵıp júrgende payda bolǵan hám qosıq jaza baslaǵan dep kórsetedi.³⁹ Bul tuwralı shayırdıń ózi de:
..On birimde buzaw baqtım,
Shayırlıqtı sonnan taptım,
On ekimde suwday aqtım,
Sheshen bolıp ózim meniń,
..On eki ya on úshte,
Shayır bolǵan gezim meniń,-
Dep jazadı. Shayır jigit-qızlardıń otırıspalarında qosıq aytadı, ol baqsıshılıq hám shayırlıq talantı menen elge tanıla baslaydı. Berdaq awıllıq meshit hám Qaraqum iyshan medresesinde alǵan bilimin óziniń jeke intası hám talantı arqasında jetilistirip óz dáwiriniń sawatlı adamı, danıshpan shayırı bolıp qáliplesedi. Kópti kórgen adamlardıń áńgime-gúrrińleri, qaraqalpaq xalqınıń bay awızeki ádebiyatınıń úlgileri, jıraw, baqsı, qıssaxanlardıń kúshli rawajlanǵan mektepleri, Orta Aziyalıq turkiy ádebiy tilinde jazılǵan shıǵıs klassikleriniń ádebiy dóretpelerin tereń ózlestiriw arqalı Berdaq óz dáwiriniń ullı oyshılı, ilimpazı, tariyxshısı hám shayırı dárejesine erisedi. Berdaq 23-24 jaslarında múyten urıwınıń keń tanaw tiyresindegi Bayımqul degen kisiniń Bayıtqan de­gen qızına úylenedi. Shayır semyalı bolǵannan keyin Aytmuxammed, Názibek degen eki balası, Húrliha, Húrliman, Ayımxan hám Biybixan degen tórt qızlı boladı.
Berdaq 26-28 jaslarında sol dáwirde Xiywa xanlıǵı qaramaǵında atı málim ataqlı Kúnxoja shayır menen ushırasıp, bir yarım ay birge bolıp onnan shayırlıqtıń sırların úyrenedi. Berdaq orta jaslarǵa barǵannan keyin óz ómiriniń kóbiregin baqsıshılıqqa qaraǵanda shayırshılıqqa baǵıshlaǵan. óz dáwirinde ataǵı shıqqan úrgenish, Xiywa, Bu­xara sháhárlerin kórgen, olardan ózine kóp tásir alǵanlıǵın jazadı.
Berdaq shayır qaraqalpaq xalqı Xiywa xanlıǵınıń qol astına ótkennen keyin turmıs qıyınshılıqları, áskeriy atlanıslar ushın tólenetuǵın awır salıqlar sebepli kelip shıqqan xalıq kóterilisleri 1827-jılǵı Aydos biy, 1855-1856, 1858-1859 jıllardaǵı Ernazar alakóz hám Qońırat kóterilisleriniń gúwası bolıp, 1873-jılı Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵın patsha Rossiyası basıp alǵannan keyin awhal bir qansha jaqsılanar dep úmit etken edi. Biraq, 1873-jıldan soń Xiywa xanlıǵı patsha Rossiyasınıń tásirine pútkilley ótti.
Patshalıq xanlıqta koloniyalıq tártip hám milliy eziw ornattı. Xiywa xanlıǵı hám Ámiwdárya bóliminiń xalıqları endi ózleriniń jergilikli feodal, ruxaniy hám bayları tárepinen ǵana ezilip qoymastan orıs kapitalistleri tárepinen de eziwshilikke ushıradı. Jańa mámleketlik dúzimge baylanıslı payda bolǵan hámeldarlar-gubernator, pristav, bolıs, atalıqlar miynetkesh xalıqtı eziwin jáne de kúsheytti. Shıdap bolmaslıq dárejedegi awır salıqlardan bay, bolıs hám atalıqlar aman qalıp, awırmanlıqtıń miynetkesh xalıqtıń moynına túsiwi, ash-áptadalıq, qazıwda da jarlılardıń kóplep nabıt bolıwı hám taǵı basqa turmıs qıyınshılıqları shayırǵa úlken tásir etip, onıń dúnyaǵa kóz-qarasınıń ózgeriwine alıp keldi. ómiriniń sońǵı jılları Xorezm, Xiywa xanlıǵı hám qaraqalpaq xalqınıń tariyxına baylanıslı Ortalıq Aziya túrkiy ádebiy tiliniń Xorezmde qáliplesken dástúri úlgisinde jazılǵan qol jazba nusqalar, diniy kitaplar, sufizm, tasawwif táliymatların tereń úyrenedi. /Kitap kórdúm Musannıfdın, Sóz eshittim Andalibdin/. Bul izleniwler qaraqalpaq xalqınıń tariyxın sóz etetuǵın «Shejire» hám «Xorezm» poemalarınıń payda bolıwına alıp keldi. Shayır óziniń «Xorezm» poemasında patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatınıń jergilikli xalıqlarǵa, olardıń diniy isenimine qarsı keletuǵın jaqlardan sáwlelendirip, burınǵı Xiywa xanlarınıń saltanatın eski Xorezm diyarınıń dańqın jırlaydı. Patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatı nátiyjesinds áyyemgi abadan, Xorezm mámleketiniń xarab bolǵanın aytadı, házirgi waqıtta onıń dáwleti qayttı dep ókinish penen bayanlaydı. Bul poema shayırdıń ómiriniń sońǵı jılı 1900-jılı jazılǵan edi. Usı jılı Túrkstan general gubernatorınıń Sırdárya oblastındaǵı Ámiwdárya bóliminiń basqarıwshısınıń buyrıǵı menen shayır Petro-Aleksandrovskiy (házirgi Tórtkul) qalasına shaqırıldı. Biraq, ne ushın shaqırılǵanı belgisiz. Berdaq «Bizdi aq patsha shaqırıptı» dep óziniń ómiriniń aqırında qol bergen piri Qaraqum háziretten ruxsat alıp, Tórtkúlge barıw ushın jolǵa shıǵadı. Biraq jolda Nókiske kelgen jerde awırıp, keyin qaytıwǵa májbúr boladı. İlimpazlardıń jazıp júrgenindey, shayırdan hár qıylı ádebiy-tariyxıy materiallardı jazıp alıw ushın shaqırdı ma, yamasa patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatın áshkaralawshı «Xorezm» poeması ushın shaqırdı ma, bul belgisiz.
Sol jılı qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı Qazaqdárya awılında qaytıs boladı hám Qaraqum iyshan áwliyeshiligine jerlenedi.
Berdaq Ǵarǵabay ulı óziniń izinde bay ádebiy miyras qaldırdı. Onıń «Shejire», «Xorezm», «Aqmaq patsha», «Amangeldi», «Aydos baba», «Aydos biy», «Ernazar biy», «Ráwshan» «Erkebay» poemaları shayır jasaǵan zamannıń barlıq kórinisin zaman teńsizligin, xalıqtıń quwanıshı menen qayǵısın, kún kórisin, úrp-ádetin, dástúri, sana-sezimin, bárin-bárin ózinde sáwlelendirgen kóp sanlı qosıqları bar. Shayırdıń ádebiy miyraslarınıń ulıwma kólemi 20000 ǵa shamalas qosıq qatarlarınan ibarat.