I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Erin únlesligi

Shayırdıń shıǵarmalarında erin únlesligi sózdiń birin­shi buwınında erinlik dawıslı sesler /o,ó,u,ú/ jumsalsa, ekinshi hám úshinshi buwınlardaǵı qısıq dawıslı sesler «ı», «i» fonemaları erinlik dawıslıǵa ózgeredi. Házirgi qaraqalpaq sóylew tilinde bul nızamlıq saqlanǵanı menen jazıwda «ı», «i» sesleri jazıladı. İlimpazlardıń kórsetiwinshe, qaraqalpaq tili túrkiy tilleriniń ishinde erin únlesligin saqlawı jaǵınan eń turaqlı tillerdiń biri bolıp esaplanadı. A.M.Sherbak bul tuwralı bılay jazadı: «Túrkiy tilleriniń ishinde erin únlesligi nızamın eń kúshli saqlaǵan tiller-qırǵız, yakut tilleri, ekinshi toparǵa-qazaq, qaraqalpaq, noǵay tilleri kiredi. Onnan keyin qaragas, tuva, karachay-balkar, qumıq, karaim, uyǵır, azerbayjan, túrk, gagauz, turkmen tilleri, tórtinshi toparǵa-altay tili, besinshi toparǵa-tatar, bashqurt tilleri kiredi. ózbek, xakas, chuvash tillerinde erin únlesligi qubılısı ushıraspaydı.¹¹⁴

Berdaq shıǵarmalarında tómendegi sezlerde erin únlesligi saqlanıp jazılǵanın kóriw múmkin: kóńúl, óchúrúb, kechúrúb, esub, uǵurlab, kómúb, kómúr, bolub, tosub, bólúshúb, múnúb, chúllúk, bulúndi, úyúndá, quyruq, uruw, uǵurlabdur, shumluq h.t.b. Erin únlesligi tómendegi grammatikalıq formalarda qollanılǵan: abstrakt mánili atlıq, kelbetlik sózlerde: kóńúl, shumluq, kórúkli, b/ menshikli hám ǵalabalıq atlıq sózlerde: uruw, uǵul, bolus, Súyúndúk, oǵuz, kúmúsh, urush, v/ tartımnıń birlik sandaǵı birinshi, ekinshi, úshinshi betlerinde: sózúm, kórdúm, g/ buyrıq meyildiń birlik san ekinshi betinde: oltur, kórún, bolun, d/ ótken máhál hal feyillerde: múnúb, kechúb, kúyúb, qoyúb, qurub, qosub, bolub: e/ feyildiń dáreje formalarında; bólúshúb, aytdur, j/ sanlıq sózlerde: otuz, toquz, z/ buyrıq meyildiń úshinshi bet formasında: kechúrsún, bolsun.


Dawıslı sesler de ushırasatuǵın fonetikalıq qubılıslar

Eliziya. Berdaq shıǵarmaları tilinde seslerdiń eliziya qubılısına ushıraw yaǵnıy túsip qalıw jaǵdayları ushırasadı. Prof. D.S.Nasırovtıń kórsetiwinshe, qaraqalpaq tilinde eli­ziya qubılısına qısıq dawıslı sesler hám ashıq dawıslı «a» sesleri ushıraydı.¹¹⁵ Dawıslı seslerdiń eliziya qubılısına ushırawınıń tiykarǵı sebepleriniń biri pátke baylanıslı bolıp pát túsetuǵın buwınnıń aldındaǵı dawıslı sesler kópshilik jaǵdaylarda bunday tásirge ushıraydı.¹¹⁶ Shayırdıń shıǵarmalarında eliziya qubılısına qısıq dawıslı sesler «ı», «i», «e» fonemaları eki hám kóp buwınlı sózlerde shawqımlı hám sonor dawıssızlar menen qatar kelgende ushıraytuǵının kóriwǵe boladı. Eliziya qubılısına ashıq «a» dawıslısı hálsiz buwında «l» sonor dawıssız sesiniń aralıǵında kelgende ushıraydı: İnaǵıw-bektiń balları. Shayırdıń shıǵarmalarında «a» ashıq dawıslı sesi birikken qospa sózlerde hám analitikalıq formalarda yaǵnıy końsılas eki sózdiń aralıǵında eki dawıslı katar kelse, olardıń birewi túsip qalıw jaǵdayları ushırasadı: Alalmadım turǵan sıyın, Alalmastay eldi tawıp, Bir jayalmay pálegimdi, Qız turalmadı ornınan, Birew júr tamaq tabalmay. Qısıq dawıslı «ı», «i» sesleri tómendegi fonetikalıq jaǵdaylarda pátsiz buwında túsirilip qaldırılǵanın kóriwge boladı: Qız alıb kóńlú hosh bolub, Waqtım ótti yoqdur házim, Murnı kesiler inshalla h.t.b.

Berdaqtıń shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı sózdiń anlaut pozitsiyasında dawıslı sestiń qosıp aytılıwı proteza qubılısı, inlaut pozitsiyada dawıslı sestiń qosılıp aytılıwı epenteza qubılısı, auslaut pozitsiyada sestiń qosıp aytılıwı epiteza qubılısı ushıraydı. Sózdiń bir buwınında eki yamasa úsh dawıssız ses qatar qollanılǵanda «ı», «i», «u», «ú», «a» dawıslı seslerdiń qosıp aytılıwı hám jazılıwı tiykarınan basqa tillerden ózlestirilgen sózlerdiń qurılısında qollanılǵan.
P r o t e z a. Protetikalıq dawıslı sesler tiykarınan sóz basında qatar kelgen eki yamasa úsh dawıssız sestiń hám «l», «r» sonor dawıssız sesleriniń aldına jalǵanadı: Rus-Orusta bar gubernatır, Aytıwdur bizge ılayıq, reń-Kemeden aldı ireńdi, Platon-ótken Arastu, Aflatun, rumal-Oramal túydi, qoy soydı, taraf-Jarq ettirdi átiraptı.
E p e n t e z a. Epentezalıq dawıslı sesler inlaut pozi­tsiyada ózlestirilgen sózlerdiń qurılısındaǵı eki dawıssız sestiń aralıǵında qollanıladı: gúlstan-Gúlistan etip jerlerdi,charq-Men sharıq urıp Shamǵa ketsem, ráswa-Eli-jurtqa rásiwa bolıp, baxt-Baxıt ushın siltese jol, maǵrib-Maǵırıp ettiń ǵúlzarı, sabr-Babam qılǵıl endi sabır, jabr-Máhremlerge qılma jábir.
E p i t e z a. Epiteza qubılısı yaǵnıy auslaut pozitsiyada qatar kelgen dawıssız seslerden soń dawıslı sestiń qosıp qollanılıwı da shayırdıń dóretpelerinde ushırasadı: taxt-Padshah mingen altın taxtı, dást-Xuda berdi ańa dásti, ahd-Iqrar ahdi imam keldi, arz-Arzı aytqanlar kóp kelgey, zad-Hasıl áwlad der zadını, Aydos baba shını erdi h.t.b.