İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

M .Y olçiyan,  N . N ə r im a n o v   daxil  edildi. 
Inqilabi  Kom i- 
tə n in   tə şə b b ü s ü   ilə  "Evelina"  k o m itə s in in   L ə n k ə r a n a   yola 
d ü ş m ə s i  d ay a n d ırıld ı  v ə   g ə m id ə k i  z a b itlə r  tə rk s i la h   edildi. 
M ü s ə lm a n  
əha lisi 
m ə s c id lə r ə  
t o p l a n a r a q  
silahların 
q a y tarılm asın ı  tə l ə b   e t d i l ə r .   V əziyyətin  çox  ciddi  x a r a k t e r  
aldığm ı 
g ö r ə n  
milli 
tü r k  
tə şk ila tın ın  
n ü m a y ə n d ə lə ri 
inqilabi 
k o m itə y ə  
gəlib 
alınm ış 
silahları 
"H üm m ət" 
m ü s ə l m a n   boişevik  k o m itə s i  v a sitə silə   q a y t a r m a ğ a   cəhd 
g ö s tə rd ilə r .  M a r t m   30-da  N . N ə r im a n o v u n   e v in d ə   S.Şa- 
u m y a n la  
k e ç ir ilə n  
g ö r ü ş d ə  
və 
h ə m in  
g ü n  
İnqilabi 
M ü d a f iə   K o m it ə s i n d ə   M .R ə s u l z a d ə n i n   keçirdiyi  g ö rü ş d ə  
m ü əy y ən   ra z ılıq la r  ə l d ə   e d ils ə  də,  silahları  q a y ta r m a ğ a  
söz  v e rilsə   d ə   e rm ə n i-b o lş e v ik   koalisiyası  b u n a   əm əl 
e tm ə d i,  ç ü n k i  " H ü m m ə t" ə   o  q ə d ə r   d ə   e ’tib a r  e tm ird ilə r, 
o n la r  N . N ə r im a n o v u n   çoxluğu  öz  ə t r a f m d a   birləşib  "sağa 
meyl  e tm ə s in d ə n "   n a r a z ı  id ilə r.87  B eləliklə,  ə w ə l c ə d ə n  
s ö v d ə lə ş m ə   ə s a s ın d a   b o lşe v ik -e rm ə n i  koalisiyası,  S.Şaum- 
y a n m   dediyi  kimi,  h əlled ici  d ö y ü şlərə  "hər  c ü r  h az ırh q  
g ö rm ü ş d ü   və  d ə r h a l   b ü t ü n   c ə b h ə   boyu  h ü c u m a   başladı." 
M a r tın   30-da  axşam   saa t  5  00-da  B a k ıd a   ilk  a tə ş lə r 
açıldı.  M a r t  qırğını  b a ş l a n a n a   q ə d ə r   aldadıc ı  şəkildə 
ö zlərin in  
bitərəfliyini 
e ’lan 
etm iş  
"D aşn ak sü ty u n "   və 
E rm ə n i  Milli  Ş urası  ilk  a t ə ş d ə n   s o n r a   Bakı  Sovetini 
m ü d a f i ə   e td ilə r.  N ə in k i  silahlı  e r m ə n i   ə sg ə rləri,  h ab e lə  
B a k ıd a k ı  e r m ə n i  ziyalıları  d a   Sovet  t ə r ə f i n d ə n   d ö yüşlərdə 
iştirak  e d ird ilə r .  Bu  h a d is ə   ilə  bağlı  M .R ə s u lz a d ə   yazır: 
"Milli  tü rk   t ə ş k ila tın ın   ə z m k a r   m üdaxiləsi  ilə  h a d i s ə   az 
bir  z ə r ə r lə   y a tış d ırılm a q   ü z r ə   ik ən   sayğısız  bir  taqım  
cə h lə n in   q ə r ə z k a r   m ü f t ə n l ə r ə   a lə t  olm ası  ilə  f i t n ə   t ə k r a r  
olu n m u ş,  z a tə n   g ü n lə r d ə n   b ə ri  q ə ta l a   h a z ırla n m ış  b u lu n an  
bolşevik 
e r m ə n i 
q üvveyi-m üsəlləhəsi 
m ü h a r i b ə  
bir 
vəziyyət  o la r a q   ş ə h ə rin   m ü ş ə lm a n   m əh ə llə sin i  b om bard- 
m an   e tm ə y ə   b aşlam ışdır."88  T a r ix ə   qanlı  fa c iə   kim i  daxil 
olan   m a r t   q ə tllə ri  üç  gün  d av a m   etdi.
İlk  a tə ş d ə n   s o n ra   ş ə h ə r   silahlı  d ə s t ə l ə r l ə   doldurul- 
m u ş d u .  E r m ə n i l ə r   c ə n u b   h is sə d ə   s ə n g ə r l ə r   qazıb,  to rp a q  
və  d a şla r d a n  
s ə d l ə r  
u c a ltm a ğ a   başlam ışdılar. 
M a r tın
30-da 
E r m ə n i  
Milli 
Ş urasının 
v ə  
"Daşnaksütyun" 
rə h b ə rlə r in in   M ü s ə lm a n   C əm iyyətləri  ilə  danışıqları,  az 
sonra  m ə ’lu m   oldu  ki,  təxribat  x a r a k te ri  daşıyırmış.  B elə 
təhlükəli  m ə q a m d a   B akı  m en şeviklərinin  lideri  Ayollo 
e ’Ian  etdi  ki,  o n la r   S oveti  m ü d a fiə   e d ə c ə k lə r .  E se r lə rin  
başçısı 
S .S aakyan 
p a n islam izm ə 
qarşı 
v u ruşacaqlarını 
bildirdi.  H ə t t a   b o lşe v ik lə rə   d ərin   n ifrə t  bəsləyən  k a d e tlə r 
belə,  "rus  işi"  u ğ r u n d a   m ü b ariz ə  a p a ra n   bolşevikləri 
m ü d afiə 
e d ə c ə k l ə r i n ə  
söz 
v erd ilə r. 
U z u n  
m ü d d ə t  
m en şev ik lərə  q arşı  m ü b a riz ə   a p a ra n   bolşeviklərin  m a rt 
g ü n lərin d ə 
m e n ş e v ik  
v ə  
ese rlərlə, 
h ə t t a  
k a d e t 
və 
d aş n a k la rla  birləşm əsi  dini  v ə   milli  z ə m in d ə  baş  verdi. 
Lakin, 
ə sa s 
rə h b ə r l ə r i  
e r m ə n ilə r 
olan 
bolşevik 
və 
d a ş n a k la rd a n  
b a ş q a  
h e ç  
kim 
had isələ rin   belə  qanlı 
x a r a k te r  a lac ağını  gözləm irdi.  O n la r  m üsavatçılara  qarşı 
öz  yardım ını  tə k lif  etm işdilər,  h ə q iq ə t d ə   isə,  birləşmiş 
q ü w ə l ə r d ə n  
ş ə h ə rin   b ü tü n   m ü sə lm a n   əhalisini  m əhv 
etm ə k   ü ç ü n   istifa d ə   edildi.  M a r tın   30-da  axşam  t ə ’cili 
şəkildə  B akı  Soveti  h ərb i  d ə stə lə rin in   başçılarının  iclası 
keçirildi.  D ö y ü şə   b a şla m a q   h a q q ın d a   q ə r a r   qəbul  edildi 
və  E rm ə n i  Milli  Ş u rasın a,  d a şn a k   lid erlərin ə  m ü rac iət 
edildi  ki, 
öz 
hərbi 
d ə s tə lə rin i 
fəaliyyətə  gətirsinlər. 
T ə ’cili  şək ild ə  "Kazino"  m e h m a n x a n a s ın d a   toplam ş-tə’Iim 
qərarg a h ı 
açıldı. 
Bu 
işin 
təşkili 
A.M ikoyan 
və 
N .A n a n ç e n k o y a   tapşırıldı.  M ü səlm an   silahlı  dəstələrinin 
toplandığı  y e r ə   qəfil  h ü c u m la r  onların   məğlubiyyəti  ilə 
başa  çatdı.  X ə z ə r   d o n a n m a sı  g ə m ilərin d ən   m üsəlm an 
məhəllələrifıin  a t ə ş ə   tu tlm a s ı  ş ə h ə r d ə   vahim əli  vəziyyət 
yaratdı.  H ə rb i  g ə m i l ə r ə   xüsusi  təbliğatçılar  göndərilmişdi. 
G əm i 
hey ’ə tlə r in in  
çoxu 
n ə  
erm ənifərin, 
nə 
də 
bolşeviklərin  t ə ’siri  a lt ı n d a   o lm adığından  m a rtm   30-da 
onlara 
bildirildi 
ki, 
guya 
m ü sə lm a n la r 
ş əh ə rd ə 
rus 
əhalisini  q ırır.  Bir  n e ç ə   saatlıq  b o m b a rd m a n d a n   sonra 
rus  m a tro sla rı  b u n u n   təxribat  olduğunu,  "Müsavat"  adı 
kftında  b ü tü n   m ü s ə lm a n   əhalisinin  öldürüldüyünü  bildikdə 
atəşi  d ay a n d ırd ıla r.  Eynilə,  h əm in   təxriba tla  aldadılaraq, 
M uğanda n  xeyli  ru s-m o lo k an   hərbi  d əs tələ ri  də  ş ə h ə rə

---