İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

m üxtəlif  b ə h a n ə l ə r lə   da m şıq la rı  p o za n   İnqilabi  M ü d a f iə  
K o m itə s i  ap relin   1-də  a rtıq   m əsələ n i  həll  edilm iş  görüb 
y e n id ə n   u ltim a t u m l a   çıxış  etd i.  U l t i m a t u m d a   g östərilirdi 
ki, 
İM K -n ın  
t ə lə b lə r i 
g ü n d ü z   s a a t 
3-ə 
kim i 
qəbul 
e dilm ə sə ,  o n la r  m ü h a r i b ə n i  d av a m   e t d i r ə c ə k l ə r .   Saat
4 -də  A z ə rb a y c a n   p a r tiy a   v ə   c ə m iyyə tlərinin  n ü m a y ə n d ə - 
ləri  A .A ş u ro v ,  Ə .T o p ç u b a şo v ,  M olla  H a c ı  M ir  M öhsün, 
H a cı 
H ü s e y n  
T ağıyev, 
Ə b dül 
K a z ım z a d ə  
dan ışıq lar 
a p a r m a q   ü ç ü n   "A stara"  m e h m a n x a n a s ın a   g e td ilə r.  Bir 
s a a t  so n ra   A . C a p a r i d z e n i n   açdığı  "sülh  k o n fra n s ın d a "  
F iole tov, 
D u d in , 
Suxartsev, 
E r m ə n i 
Milli 
Şurası 
t ə r ə f i n d ə n   L .A tab əy o v ,  T e r -M ik a e ly a n   v ə   İ r a n m   B akıdakı 
konsulu  H ə b ib u lla   x an   iştira k   e dirdi.  İclasa  s ə d r lik   edə n 
C a p a r id z e n in   e ’la n   etdiyi  u l tim a tu m   b ü tö v lü k d ə   "Müsa- 
vat"  p artiy a sın a  q arşı  yönəlm işdi.  Ə .K a z ım z a d ə   baş  verm iş 
h a d i s ə l ə r d ə   "Müsavat"ın  g ü n a h la n d ıf ılm a s ın a   öz  e ’tirazını 
bildirdi  və  q eyd  e td i  ki,  tö rə d ilə n   fa c iə   ü ç ü n   sovet 
q o ş u n ları  və  d a ş n a k   hərbi  hissələri  m ə s ’uliyyət  daşıyır. 
U z u n  
s ü rə n  
m ü b a h i s ə lə r d ə n  
so n ra 
axşam  
s a a t   9-da 
İM K -n ın   u ltim a tu m u   q əbul  edildi.  O r a d a   g östərilirdi:  1. 
B akı 
fə h lə , 
ə s g ə r 
v ə  
m a tro s  
d e p u t a t la r ı 
Sovetinin 
hakim iyyəti  qəbul  edilir;  2.  Ə ksinqilabi  "vəhşi  diviziya" 
Bakı  və  o n u n   ra y o n la r ı n d a n   çıxarılır,  y e r d ə   q a la n   başqa 
m ü s ə lm a n   əsgəri  hissələri,  h ab e lə   e r m ə n i   milli  qoşun 
hissələri  ya  B a k ıd a n   çıxarılır,  ya  d a   t a m a m i lə   fəhlə, 
əsgər  v ə   m a t r o s   d e p u t a tl a r ı   sovetin ə  ta b e   edilir,  əhalinin 
b ü tü n   s ila h la n m a   işi  B akı  Sovetinin  n ə z a r ə ti n ə   verilir; 
3.  B ak ıd an   Tiflisə  v ə   P e tro v s k a   d ə m ir  y o lu n u n   açılması 
üçün  t ə ’cili  tə d b irlə r  g ö rü lü r.94  A tə şin   kəsilm əsi  h a q q ın d a  
sazişin  b a ğ la n m a s ın a   b a x m a y a ra q   e r m ə n i  və  Sovet  hərbi 
d o s tə lə rin in   h ü c u m la r ı  a p re l  ayının  2-i  a x şa m a  q ə d ə r 
d avam   e td i.  Şiddətli  k ü lə k   əsdiyindən  tü s tü s ü   ə r ş ə   qalxan 
"İsmailiyyə"dəki 
yanğını 
s ö n d ü rm ə y ə  
g ə lə n  
m ü s ə lm a n  
əhalisi  sazişdən 
so n ra   y e n id ə n   a tə ş ə   tu t u ld u . 
B ütün 
b u n l a r d a n   so n ra  sağ  q a la n   tü rk   əhalisi  k ü tləvi  s u r ə td ə  
şəhəri 
t ə r k   e tm ə y ə   başladı.  A p re lin   2-d ə  C a p a r id z e  
S .Ş aum yana  yazırdı  ki,  D a ş k ə n d d ə n   v ə   Ş im a ld a n   bizə
köm ək  gəlir,  a r tı q   indi  m ü s ə l m a n l a n   sak itləşd irm ək   ü ç ü n  
onlara  m u x tariy y ət  v ə ’d  e t m ə k   o la r.  Ü ç   g ü n d ə n   a rtıq  
davam  ed ə n   faciəli  h a d is ə l ə r ə   inqilabi  don  geyindirm ək 
üçün  M.Ə zizbəyov  ş ə h ə r i n   onsuz  d a   boş  qalm ış  m ü səlm an  
hissəsinin  k o m issa rı  t ə ’yin  edildi.  O ,  m ü s ə lm a n   əhalisinin 
şəhərdən  çıxm asm ı  v ə   y erdəyişm əsini  q a d a ğ a n   etsə  də, 
bunun  elə  bir  ə h ə m iy y ə ti  olm adı.95  A z ə rb a y c a n   xalqının 
ağır  m ə ğ lu b iy y ətin d ən   s o n r a   im zalanm ış  saziş  h aq q ın d a  
Bakı  S ovetinin  y ığ ın c a ğ ın a   m ə ’lu m a t  v e r ə n   İ.Suxartsev 
böyük  sevinc  i ç ə r isin d ə   e ’lan  etd i  ki,  "Müsavat"  firqəsi 
darm a d ağ ın   e d ildi  v ə   " T ürkiyənin  B akı  cəbhəsi  alındı".96 
M art  q ə tl i a m ı n d a n   s o n r a   m üxtəlif  koalisiyalarda  olm asına 
baxm ayaraq  1918-ci  ilin  sen ty ab rın a  q ə d ə r  Bakı  erm ə - 
nilərin  əlin ə  k e ç d i.  İm kansızlıq  u c b a tın d a n   şəhəri  tə rk  
edə  b ilm ə y ə n lə r  v ə   ə t r a f   k ə n d lə r in   əhalisi  bu  dövr 
ərzində  e r m ə n i lə r i n   t e r r o r u n a   m ə ’ru z   qaldı.
Bakıda  t ö r ə d i l ə n   tü r k - m ü s ə lm a n   soyqırım ının  saxtalaş- 
dırılmasına,  o n a   " v ə tə n d a ş  m üharibəsi"  donu  geyindiril- 
məsinə,  q ə tl  e d i lə n lə r in   sayının  az aldılm asına  ilk  cə hdi 
bu  h a d is ə lə ri  t ö r ə d ə n  
S.Şaum yan  edib.  A p re l  ayının 
13-də  M o skvaya  -  X K S -y ə  göndərdiyi  h e s a b a td a   o  yazırdı: 
"Üç  gün  -  m a r t ı n   30,  31  v ə   ap relin  1-də  B akı  ş ə h ə rin d ə  
şiddətli  v u r u ş m a   o l m u ş d u r .  Bir  t ə r ə f d ə n   Sovet  Qırmızı 
Qvardiyası,  bizim  təşk il  etdiyimiz  beynəlm iləl  Qızıl  ordu, 
Qırmızı 
d o n a n m a  
v ə  
e rm ə n i 
milli 
hissələri, 
o  biri 
tə rə fd ə n   "M üsavat"  p artiy a sın ın   başçılıq  etdiyi...  m üsəl- 
rtıan 
"dikaya 
diviziya"sı  və 
silahlı 
m üsəlm an  q u ld u r 
dəstələri  v u ru ş d u la r ...  B izə  aviasiya  m ə ktəbinin  hidroa- 
eroplanları  d a   k ö m ə k   edirdi...  Biz  döyüşlərdə  p arla q  
nəticələr  ə ld ə   e tm iş ik .  D ü şm ə n   ta m a m ilə   darm a d ağ ın  
edilmişdir... 
H ə r  
iki 
t ə r ə f d ə n  
ö ld ü rü lə n  
üç  m indən 
artıqdır... 
O n l a r  
B a k ıd a  
ü stü n  
gəlsəydilər, 
ş ə h ə r 
A z ərbayc anın  p a y ta x tı  e ’lan  e dilərdi,  b ü tü n   qeyri-müsəl- 
m an  ünsü rləri  t ə r k s i l a h   edib  q ırardılar".97  M .R əsuIzadə 
qeyd  edirdi  ki,  q u r b a n   g e tm iş  m ü s ə lm a n la rm   sayı  təqribn
10  min  n ə f ə r ə   ç a tm ış d ı,  on ların   içində  m inlərlə  qadın, 
uşaq  və  qo ca  v a r   idi.

---