İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

M art  so y q ırım ın d a n   bir  ii  so n ra  e r m ə n i lə r   bu  hadisəni 
b olşcviklərlə  m ü s ə l m a n l a r   a r a s ın d a   baş  v e rm iş  hakim iyyət 
m übarizəsi  kimi  tə q d im   e tm ə y ə   b aş la d ıla r.  1919-cu  ilin 
payızında  Bakıya  gəlm iş  A B Ş   m issiyasım n  başçısı  g e n e ra l 
H a r b o ı d a  
tə q d im  
etdiyi 
s ə n ə d d ə  
B ak ıd ak ı 
e rm ə n i 
yepiskopu  B a q ra t  e r m ə n i lə r i n   m a rt  h a d i s ə l ə r in d ə   iştira- 
kını  in k a r  e d ird i.  S .Ş a u m y an d a n   d a   irəli  g e d ə r ə k   o, 
B akıda  h əm in  h a d is ə l ə r   vaxtı  1000  n ə f ə r i n   -  300  n ə f ə r 
e rm ə n i  v ə   rus,  700  n ə f ə r   m ü sə lm a n ın   ö ld ü rü ld ü y ü n ü  
iddia  e d i r d i . "
M ə ’lum   olduğu  kimi,  tü r k - m ü s ə lm a n   soyqırımı  tə k c ə  
Bakı  ilə  m ə h d u d l a ş m a d ı .  A p re l  ayının  ilk  g ü n lə rin d ə n  
e ’tib a rə n   B akıda  tö rə d ilm iş   c in a y ə tlə r  eyni  ilə  Bakıya 
yaxın 
olan  
Ş am axıda, 
Q u b a -X a ç m a z d a , 
L ə n k ə r a n d a ,  
H a c ıq a b u l  v ə   S aly an d a  tö rə d ild i.  A z ə rb a y c a n ın   qə z a la rın a  
Sovct  qoşu n ları  adı  a ltın d a   g ö n d ə rilə n   cə za  d ə s tə lə rin ə  
erm ə n i 
" sərkərdələri"  T .Ə m iry a n ,  S .Lalayan,  A m a z a sp  
rə h b ərlik   e d ird ilə r.  D a şn a k   c ə lla d la rın d a n   ən  a ğ ır  ziyan 
ç ə k ə n   Şam axı  qəzası  o ldu.  A p re l  ayının  birinci  yarısında 
Şamaxı  şəh ə rin in   v ə   on u n   k ə n d lə r in in   m ü s ə lm a n   əhalisi 
böyük  itki  verdi,  sağ  q a l a n la r   isə  Şam axını  t ə r k   etdi. 
F ö v q ə l’a d ə   istin taq   komissiyasının  s ə n ə d lə r i n d ə   göstəri- 
lirdi  ki,  h ə lə   y a n v a r  ayında  B ak ıd an   M ə d r ə s ə y ə   5  araba 
silah  g ə tirm iş d ilə r.  M a r tın   o r ta l a r ın d a   isə  Bakı  Soveti 
t ə rə f i n d ə n  
Şam axıya 
2 
m in 
e rm ə n i,  60 
a r a b a  
silah 
g ö ndərilm işdi.  Y c rli  e r m ə n i lə r l ə   d a m ş ıq la rd a n   so n ra   bir 
n eç ə  gün  sakitlik  oldusa  da,  bu  çox  ç ə k m ə d i.  M artın  
30-da  (B ak ıd a 
h a d is ə lə r  b aşlan a n   gün)  s ə h ə r  tezdən 
M ə d r ə s ə   t ə r ə f in d ə n   Şamaxı  topa  t u t u l d u . 100
Şam axıda  tam  
ü s tü n lü y ə   malik  olan  e r m ə n ilə r   bu 
qəzanı  a z ə r b a y c a n h l a r d a n   təm iz lə m ə y ə   başladılar.  E rm ə n i 
milli  d ə s tə lə rin in   ə m əliy y atların a  S .Şaum yanın  köm əkçi- 
ləri  və  o n d a n   bilav asitə  t ə ’limat  alan  S.Lalayev  başçılıq 
edirdi.  E rm ə n i  ə sg ə rlə rin in   böyük  bir  dəstəsin in   başında 
Şamaxıya  gələn  S .L alayan  ə m r   verm işdi  ki,  birinci  olaraq, 
m ü səlm an ların   q o c a la rı,  q a d ın la rı  v ə   u şaqları  y e rlə şdiklə ri 
bütün  m əscidləri  m ü h a s irə y ə   alsınlar,  k üçə yə  çıxanları
güllələsinlər  v ə   m əscid ləri  yan d ırsın lar.  Bir  n eç ə  gün 
ərzin d ə 
Şamaxı 
şə h ə rin in  
b ü t ü n  
m ü səlm an  
hissəsi 
dağıdıldı.  Q ə z a n ı n   m ü s ə lm a n   k ə n d lə ri  ağır  t e r r o r a   m ə ’ruz 
qaldı.  N ə ti c ə d ə   m a rt  a y ın d a  Şamaxı  qəz asınm   53  kəndi 
Bakı  S ovetinin  e r m ə n i   qoşunları  tə rə f i n d ə n   dağıdıldı.  7 
m in ə  q ə d ə r   a d a m   ö ld ü rü ld ü   ki,  b u n u n   da  1653  nəfəri 
qadın,  965  n ə f ə r i   uşaq  idi.  Ş am axıda  yerli  m üsəlm an 
əhalisinə  d əy ə n   ziyan  o  dövrün  q iym ətləri  ilə  bir  milyard 
ru b ld an   çox  idi.1  1
Qanlı  h a d is ə lə ri  yaşa m ış  Şamaxı  şəhəri  uzun  m üd d ət 
özünə  g ələ  b ilm ə di.  1918-ci  ildə  15  min  əhalisi  (80 
faizdən  çoxu  t ü r k   idi)  olan   Şam axıda  1921-ci  ildə  vur-tut 
1700  n ə f ə r  yaşayırdı.  02  Q uba  q əz a sın d a   cəza  d əstəsinə 
S .Ş aum yandan  xüsusi  səlahiyyəti  olan  A m a z a s p   rəhbərlik 
edirdi. 
A p r e l  
ayında 
q əzanın 
122 
m üsəlm an 
kəndi 
dağıdılmış, 
y ü z lə rlə  
t ü r k   və 
ləzgi  əhalisi 
m əhv
edilmişdi.  03  Göyçay,  K ü rd ə m ir ,  Salyan  və  L ə n k ə ra n   da 
erm ə ni  cə za  d ə s t ə l ə r i n d ə n   ziyan  çəkm işdi.  2  min  nəfərlik 
erm ə ni  q o ş u n u n u n   L ə n k ə r a n d a   həyasızlığı  o  dərəcəyə 
çatm ışdı  ki,  b ö lg ə d ə   o la n   gürcü  silahlı  dəstələ ri  onların 
so y ğ u n çuluğunun  qarşısm ı  almışdı.
S ə n ə d lə r 
tə s d iq  
e d ir  ki, 
B ak ıd a  və 
qəzalarda
A z ərbaycan  ə h a ls in ə   qarşı  yönəldilmiş  soyqırımı  siyasə- 
tin d ə  e r m ə n i  kilsəsi  fə al  iştirak  etm işdir.
A z ə rb a y c a n d a   m a r t - a p r e l   aylarında  kütləvi  qırğınlar 
t ö r ə tm ə k l ə   B akı  q u b ern iy a sın d a   q ələ b ə   çaldıqdan  sonra 
m əq səd   G ə n c ə y ə   h ü c u m   edib  b ü tü n   A zərbaycam   işğal 
etm ə k  
idi. 
B akı, 
Şam axı, 
K ü rd ə m ir, 
Salyan, 
Quba, 
L ə n k ə ra n   ş ə h ə r lə r i   t u t u ld u q d a n   so n ra   silahlı  yadellilərin 
hədəfi 
Y e lisav e tp o l 
idi. 
O n la r 
bu 
d ə f ə  
Q arabağ 
erm əniləri 
ilə  s ö v d ə lə ş ə rə k   qüvvələrini  birləşdirib  Ye-
lisavetpola  h ü c u m   e t m ə y ə   hazırlaşırdılar.  Bunu  S.Şaum- 
yan  may  ay ında  X a lq   K om issarları  Sovetinə  m ə ’lum atında 
e ’tiraf  e dirdi.  O n u n   fikrincə,  Sovet  qoşunlarını  Yevlax 
k ö rpüsünü ə lə  
k eçirib 
K ü r 
boyunda 
m ü d afiə 
xətti
tu t d u q d a n   so n ra   te z   Y e lisav e tp o la  yeritm ək  lazımdır  ki, 
ö ra d a ,  so n ra   isə  b aşq a  y e r lə rd ə   e rm ə n ilə r  üsyan  etsinlər".

---