İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

I I ə lə   1918-ci  il  ap relin   ə v v ə llə rin d ə   knyaz  M aq a lo v u n  
ko m an d an lığ ı 
a l t ı n d a  
Z a q a fq a z iy a  
Seyminin 
2 
min 
n ə f ə r d ə n   çox  əsgəri  B akıya  h ə r ə k ə t   etd i.  O n la r la   eyni 
vaxtda  N ə c m ə d d i n   Q o tsin s k in in   dağlı  d ə s tə lə ri  Dağıs- 
ta n d a n  
Bakıya 
h ü c u m a   b aşlad ılar.  K nyaz 
M aq a lo v u n  
d ə s tə lə ri  Ila c ı q a b u l   stansiyasına,  Q o ts in sk in in   d əstələ ri 
isə  B akının  10  k m - d ə   y e rlə ş ə n   X ı r d a l a n a   ç a t d ı l a r . 110
1918-ci  il  a p re lin   10-da  Q o tsin sk in in   d ə s tə lə ri  Bakı 
Soveti 
qoşu n ları 
t ə r ə f i n d ə n  
m ə ğ lu b  
edildi, 
knyaz 
M a q a lo v u n   d ə s tə lə ri  isə  ap relin   20-də  K ü r d ə m ir ə   geri 
çə k ilm əy ə  m ə c b u r  oldu.
1918-ci  il  a p r e lin   20-də  Z a q a fq a z iy a   Seymi  sədrinin 
müavini  S .O .T iq ra n y a n   Seymin  üzvü  İ.IIe y d ə ro v la   birlikdə 
Z a q a fq a z iy a   Seym inin  tap şırığına  əsa sən   Bakı  Soveti  ilə 
d a n ışıq la r  a p a r m a q   iiçün  Bakıya  yola  d ü ş d ü lə r.  Bakıya 
g ə lə n d ə n   d ə rh a l  s o n ra   İ.H e y d ə ro v   b olşeviklər  tə rə f i n d ə n  
həbs 
edildi. 
B u n u n la  
ə l a q ə d a r  
o la ra q , 
Z a q a fq a z iy a  
Seyminin 
üzvü 
C a m o  
H a cın sk i 
İ.H e y d ə ro v u n  
azad 
edilm əsi  üçün  t ə ’cili  tə d b irlə r  görm əyi  tə k lif  e t d i . 111
1918-ci  il  m ayın  3-də  S .Ş aum yanla  dilbirliyinə  girmiş 
S .O .T iqranya n  B a k ıd a n   q a y ıd a ra q ,  B akıya  qarşı  yönəl- 
dilmiş  hərbi  əm əliy y atların   d a y a ndırılm ası  və  iğtişaşların 
dinc  yolla  həll  ed ilm əsi  ü ç ü n   tə d b ir l ə r   görm əyi  təklif 
e t d i . 11 
Milli  Ş u ra n ın   b ü tü n   daxili  im k a n la rı  tü k ən m işd i. 
Milli  Ş uranın  ə sa s  vəzifəsi  O sm anlı  q o ş u n ların ı  ça ğ ırm a q  
idi.113
C ən u b i 
Q a f q a z  
re g io n u n u n  
m üstəqilliyinin 
e ’lan 
olunm ası  v ə   tü rk   q o ş u n la rın ın   s ü r ’ə tlə   E r m ə n i s t a n a   doğru 
irəliləm əsi  ilə  ə l a q ə d a r   o la ra q ,  A .İ.Ç x e n k elin in   başçılıq 
etdiyi 
Z a q a f q a z iy a  
R esp u b lik asın ın   h ö k u m ə ti  T ra b zo n  
sülh  d an ışıq la rın ın   y e n id ə n   b aşlanm ası  h a q q ın d a   T ü rk i- 
yəyə  m ü ra c iə t  e t d i . 114  T ra b z o n d a   d an ış ıq la rın   yenidən 
başlanm ası 
ə r ə f ə s i n d ə  
siyasi 
vəziyyət 
son 
d ə r ə c ə  
m ü r ə k k ə b   idi.
C ənubi  Q a f q a z d a   vəziyyət  h əm   d ə   o n a   g ö rə   pisləşirdi 
ki,  m üstəqillik  e ’lan  o lu n d u q d a n   so n ra   diyarın  n ə   daxili, 
n ə   d ə   xarici  siy a sə tin d ə   h e ç   bir  dəyişiklik  olm adı.  Siyasi 
partiy a la rın   n ü m a y ə n d ə lə ri  Z a q a f q a z iy a   S eym ində  üm um i
dil  tapa  b ilm irdilər,  o n la rın   üm u m i  p roqram ı  yox  idi 
və  h ər  bir  fraksiya  öz  siyasi  xəttini  h əy a ta   keçirm əyə 
çalışırdı.
1918-ci  il  m ayın  11-də  B a tu m d a   Z aq a fq a z iy a   nüm a- 
v ən d ə  hey’əti  ilə  T ü r k i y ə   a ra sın d a   d anışıqlar  davam  
etdirildi.  Z a q a f q a z iy a   n ü m a y ə n d ə   hey ’ə tin ə   hök u m ətin  
sədri  və  xarici  işlər  naziri  A .Ç xenkeli  başçılıq  edirdi. 
D a n ışıq lard a 
A z ə rb a y c a n  
tə rə f in d ə n  
M .R ə sulz adə 
və 
M .H acınski  iştira k   ed ird ilər.  T ü r k iy ə   n ü m a y ə n d ə   hey ’- 
ə tin ə  ədliyyə  naziri  X əlil  paşa,  Q a f q a z   cəbhəsi  k o m andanı 
V ahib  paşa  v ə   hərbi  n a z ir  Ə nvə r  paşa  başçılıq  edirdilər.
B atum   k o n f r a n s ı n d a   m üşah id əç i  kimi  g en c ral  O tto  
fon  Lossovun  başçılığı  ilə  A lm aniya  nüm ayəndələri  də 
iştirak  e d ird ilə r .  Lossov  B a tu m d a   gürcü  nüm ay ən d ə ləri 
ilə  gizli 
g ö r ü ş l ə r  
k eç irm iş  və 
G ü rc ü s ta n a  
hərbi  və 
iqtisadi  y a r d ım ın   g ö stərilm əsini  v ə ’d  e tm iş d i.115
B atu m   k o n f r a n s m d a   Z a q a fq a z iy a   Seyminin  n ü m a y ə n d ə  
hcy’əti  T ü r k i y ə n i n   Q a rs,  Ə r d ə h a n   və  B atum   vilayətləri 
üzərində  q əy y u m lu ğ u n u   ta m a m ilə   tanım ış  və  bununla 
da  B rest-L ito v sk   m üqaviləsinin  q ə r a rla rın ı  təsdiq  etm işdi. 
B u ndan  əlavə,  T ü rk iy ə   Axalsıx,  A xalkələk,  A leksa ndro- 
pol,  Sürm əli  v ə   N axçıvan  qəzaların ın   daxil  olduğu  ərazini 
də  tələb  e d i r d i . 116
B atum   k o n fr a n s ın ın   ged işin d ə  g en e ral 
fon  Kressin 
k o m a n d a n h ğ ı 
ilə 
3 
min 
n ə fə rlik  
alm an 
qoşunu 
G ü rc ü s ta n ın  
P o ti 
lim a n ın a 
çıxarıldı. 
O nlar 
yalnız 
G ü rc ü s ta n ı 
t u t m a q ,  
A z ərb a y c a n  
v ə  
E rm ən istan ı 
isə 
T ürkiyəyə 
sa x la m a q  
niyyətində 
idilər. 
Eyni 
vaxtda 
nücum u  m ü v ə ff ə q iy y ə tlə   d avam   e td irə n   tü rk   qoşunları
1918-ci  il  m ayın  17-də  A le k sa n d ro p o lu   ələ  keçirdilər  və 
C ulfa 
i s t iq a m ə t in ə  
çıxdılar. 
A lm aniya 
və 
T ü rk iy ə 
tə rə fin d ə n   a p a r ı la n   h ərbi  əm əliyyatlar  n əticə sində  B atum  
k o n fr a n s ın d a  
g ü rc ü lə r, 
azərbaycanlılar 
və 
erm ə nilə r 
Tü rk iy ə  ilə  m ü s tə q il  dan ışıq lar  a p a rm a ğ a   başladılar.
D igər  t ə r ə f d ə n ,   B a t u m   k o n fran s ın d a  A lm aniya  nüm a- 
y^ndələri  ilə  s e p a r a t   d a n ışıqların  gedişində  və  g eneral 
fon  K ressin  təzyiqi  n ə tic ə s in d ə   Seymin  gürcü  fraksiyası 
G ü rc ü s ta n ın   Z a q a f q a z iy a   F e d e r a tiv   Respublikası  tərki-

---