İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

qo y m am ağ a 
çalışırdt. 
O 
d ö v rd o  
baş 
nazir 
olmuş 
Lloyd-Corc  öz  m e m u a r la r ı n d a   yazırdı  ki,  "Biz  o  vaxt
oli  q o y n u n d a   o tu rm a m ış d ıq " .2  S o n ra la r  ingilislorin  Bakıya 
qarşı  1918-ci  ildoki  horo k o tlo rin d o n   yaz an  İngiltoronin 
"Tayms"  qozeti  bu  c o h o td o n   o ld u q c a   m ü h ü m   e ’tirafla 
çıxış  etdi:  "Biz  g e td ik   ki,  B akının  n e f t  m o ’donlorini 
zobt  edok".3
İngilis  k o m a n d a n lığ ı  B akının 
işğalı  üzro  omoliyyatı 
hoyata 
keçirm oyi 
İranın 
Ənzoli 
lim a n ın d a   com lənm iş 
B ritaniya  horbi  d o stəsinin  k o m a n d a n ı  g e n e ra l  D e n ste rv ilə  
tapşırm ışdı.  D e n ste rv il  şə h ə rin   işğahnı  h a z ır l a m a q d a   ona 
köm ok  ed ə n   Bakı  ese r,  m enşevik  və  d a ş n a k la rı  ilə 
olaqo  y aratdı.
D a şn a k , 
m en ş e v ik  
vo 
e s e rlo r 
c ə b h o d ə  
v ə  
cə bhə 
arxasında 
intizam sızlıq 
y arad ılm a s ı 
m ə q s ə d i 
ilə 
öz 
foaliyyotlorini  g ü c lə n d irir,  ş o h o rd ə   voziyyətin  ağ ır  olma- 
sından,  koskin  o ız a q   b ö h ra n ın ın   y a r a n m a s ı n d a n   istifadə 
ed o rə k ,  ingilis  o r d u s u n u n   B akıya  d o ’vot  edilm əsi  üçün 
tobliğatı  a rtırır,  m o tb u a td a   v ə   m itin q lo rd o   bu  toləblə 
çıxış 
e dib 
i n a n d ırırd ıla r 
ki, 
ingilislər 
n əinki 
Bakını 
qoruyub  sax lam a ğ a  köm ok  g ö s tə rə c ə k ,  həm   d ə   əhalini 
orzaqla  to ’min  e d ə c o k .  Bu  təbliğat  əhalin in n   bir  qismi 
a ra s ın d a   uğurla  n ə tic o lə n ird i.
İyun  ayında  in g ilto rə n in   konsulu  M a k - D o n n e lin   fəal 
iştirakı  ilo  B ak ıd a  e s e rlo r  torofindon  qosd  cəhdi  edildi, 
lakin  o,  u ğ u rsu z lu q la   noticolondi.4
N e ft  m o n b o lərin in   zəbt  edilmosi  o  z a m a n   n e f tə   kəskin 
ehtiyac 
duyan 
A lm a n iy a  
h ö k u m o tin in  
do  p la n la r ın d a  
böyük  y e r  t u t u r d u .
G c n e r a l   L ü d e n d o r f   b e lə   hesab  e d ird i  ki,  Q a fqazın 
zəbti  n ə tic ə s in d o  
A n t a n t a   to rə fin d o n   iqtisadi  b lo k ad an ı 
y arm a q   v ə   A lm a n iy a n ı  t ə s ə r r ü f a t   c ə h ə t d ə n   g ü c ləndirm ok, 
a l m a n la r d a   q o lə b ə y ə   in am   o y a tm a q  
m ü m k ü n   olaca q . 
Lakin  b u n u n   ü ç ü n ,  o n u n   açıqcasına  e ’t i r a f   etdiyi  kimi, 
a l m a n la r a   "Bakıya  gəlib  çıxmaq"  lazım  idi.5
Bu 
c ə h d lə r  
ö z ü n ü  
A lm a n iy a n ın  
Baş 
q o ra rg a h ın ın
1918-ci 
ilin 
iyul 
ayında 
B elçikanın 
Spa 
şəh ə rin d o  
keçirilm iş  məxfi  m ü ş a v irə s in d ə   xüsusilə  a ş k a r   şəkildə
gö stərd i.  M ü ş a v irə d o   kayzer  II  Vilhelm ,  Il in d e n b u rq , 
L ü d e n d o r f   v ə   d ig ər  g e n e ra lla r  işlirak   edirdi.
L ü d e n d o r f u n   çıxışında  qeyd  o lu n u rd u   ki,  Alm aniyanın 
s tra te ji  vozifə lərin in   həlli  üçün  neft  mosəlosi  fövqol’ado 
ohəm iyyət  k ə s b   e d ir  v ə   buna  göro  d ə   Bakını  alm aq 
lazım dır.  Bu  fik rə   t ə r ə f d a r   o lan  d o n a n m a   idarəsinin 
stats-katibi  bildirirdi  ki,  A lm aniya  d o n anm asının  n efto 
olan  tə lə b a tı  a r tı r   v ə   sualtı  m üharibonin  sonrakı  gedişi 
o n u n   ö d ə n ilm ə s in d ə n   asılıdır.6
L akin  A lm a n iy a   B akını  öz  hərbi  qüvvolori  ilə  zəbt 
e d ə  
bilməzdi, 
çünki 
o n u n  
ord u su  
Qorbi 
A vropa 
cə b h əsin d o   idi.  B una  görə  do  o,  bu  işdə  yalnız  öz 
m ü t tə f i q i n ə   -  q o şu n ları  Q a fq a z   İslam  ordusu  tərkibindo 
B akıya  h ü c u m   e d ə n   T ü rk iy ə y ə   üm id  ola  bilərdi.
Q eyd  e t m ə k   lazım dır  ki,  A lm aniyanın  bu  hücum a 
m ü n asib əti  ikili  və  o ld u q c a   ziddiyyotli  mahiyyət  daşıyırdı. 
B ir  t ə r ə f d ə n ,   A lm a n iy a   onu  dəstokloyir,  digor  tərofdon 
iso  o n d a n   ciddi  e h tiy a t  edirdi.
A lm a n iy a n ın   h ak im   d airo lə rin d o   Q a fq a z   İslam  O rdu- 
s u n u n   B akını  ala  biləcəyinə  inam  yox  idi.  Eyni  za m a nda, 
o n la r  q o rx u r d u   ki,  horbi  əm əliyyatlar  gedişində  neft 
m ə ’d ənləri  m ə h v   ed ilə  bilər.  Bu  m əsəlo  Almaniyanın 
İsta n b u ld a k ı  k o n s u lu n u n   1918-ci  il  iyul  ayının  ovvolindo 
ta q d im   etdiyi  h e s a b a tın d a   öz  əksini  tapm ışdı.  Ile s a b a t d a  
bolşeviklərin  B akını  m öhkom   m ü h afiz ə  etdiyi  göstorilir 
v ə   onu  a lm a ğ m   q e y ri-m ü m k ü n   olduğu  ifado  edilirdi.7 
Bu  m ü la h iz ə lə r ə   ə s a s la n a ra q ,  konsul  Sovet  Rusiyası  ilo 
B akı  m əsələsi  ü zrə  d a n ışıq la r  aparm ağı  toklif  edirdi.  O 
yazırdı:  "Ə gər  biz  b o lşeviklərlə  sazişo  golo  bilsok,  o nda 
B akının  n e f t  m ə n b ə lə ri  və  neft  ehtiyatları  bizim  olimizo 
sağ -sa lam at 
k e ç ə c ə k . 
Ə gor 
bunun 
əksino 
olaraq 
bolşeviklər  şə h ə ri  t ə r k   etm əyo  m əcbur  olsalar,  m ə’donləri 
y a n d ıra c a q la r  və  o n d a   n ə   biz,  n ə   də  türklər  neft 
e h tiy a tla rın d a n   istifad o   e d ə   bilməyəcoyik.  Onlarsız  iso 
Q a fq az  d ə m ir  yollarının  istism arı  tezliklə  dayanacaq".8
1918-ci  ilin  iyul  a y m d a   İstanbula  göndorilmiş  Azor- 
baycan  d ip lo m a tik   n ü m a y ə n d ə   hey’əti  bu  cür  m ürokkəb

---