İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

ilin 
s e n ty a b rın d a  
Xarici 
İşlər 
N azirliyinə 
göndordiyi 
t c l e q r a m d a   deyilirdi  ki,  "Şuşanın  tü r k   k o m a n d a n tı  bü tü n  
hakimiyyoti  öz  olinə  a l a r a q   heç  kimi  t a n ım a q   istəmir".67
T ü r k   hərbi 
hakim iyyət 
n ü m a y ə n d ə lə rin in  
bu 
cür
h ə r ə k ə tlə ri  resp u b lik a  h ö k u m ə tin in   e ’tirazını  d o ğ u ru rd u . 
H ə lə   1918-ci  il  a vqust  ayının  23-də  F .Xoyski  M .R əsul- 
zadləyə  yazdığı  m ə k tu b u n d a   qeyd  ed irdi:  "Nuru  paşanın 
siyasəti  bizim 
daxili 
işlərim izə 
g e t d ik c ə  
d a h a  
çox
q a rışm a ğ a   meyl  edir".68
Bir 
h ə f tə   b u n d a n   so n ra   F.X oyski  bu 
h a q d a   belə
yazırdı:  "Mən  b elə  hesa b   e d irə m   ki,  b ü tü n   üsu l-id arə 
A z ərb ay c an   h ö k u m o tin in   əlin d ə   cə m lə şm ə lid ir,  tü r k   hərbi 
hissələri  isə  ö z ü n ü n   b ü tü n   arzu  və  tələb lərin i  h ö k u m ə t ə  
y önəltm əli  və  o n u n   vasitəsi  ilə  h ə y a ta   k eç irm ə lid ir  və 
haz ırd a  baş  verdiyi  kimi,  bilavasito  i d a r ə e t m ə   işlərino 
q arışm am a lıdır".69
Y a ra n m ış  
vəziyyoti 
səc iy y ə lən d irərək , 
N u r u  
paşaya 
m ü ra c iə tin d ə   F.X oyski  s o n r a d a n   yazırdı  ki,  A z ərbaycan 
qo za la rın d a 
ikihakim iyyətlilik 
m ü şa h id o  
o lu n u r. 
"Son 
z a m a n la r 
O sm an lı 
im periyasınm  
hərbi 
q u lluqçularının 
A z ərb ay c an ın  
daxili 
i d a r ə e t m ə  
işlə rin ə  
qarışm ası  və 
A z orbayca n  h ö k u m ə t   o rq a n la rı  ilə  t a m a m ilə   hesablaş- 
m am ası  halları  g e td ik c ə   artır".70
O, 
həm çin in   t ü r k   h ərbi  hakim iyyot  n ü m a y ə n d ə lə rin in  
m ü ntozom  
o l a r a q  
D ə m i r  
Yolu 
İd a rə sin in  
işlərino 
q a n şd ığ ın ı 
vo 
b u n u n l a  
d a  
o n a  
ziyan 
v u rd u ğ u n u  
g ö s to rird i.71
Birinci  d ü n y a   m iiharibəsi  illə rin d ə  T ü r k iy ə n in   iqtisa- 
diyyatı  ağır  vəziy y ə td ə  idi  v ə   n e f t ə   e htiyac  duyurdu. 
T a m a m i l ə   a y d ın d ır  ki,  T ü rk iy ə   h ö k u m ə t i  
B akı 
neft 
m ə ’d ə n lo rin ə  
böyük 
m a r a q  
g ö stə rird i. 
B akı 
azad 
e d ild ik d ə n   s o n ra   tü r k   k o m a n d a n lığ ın ın   ilk  sə rə n c a m la - 
rın d an   biri  b ü t ü n   m ə ’d ə n   işçilərinin  d ə r h a l   işə  çıxması 
h a q q ın d a  
ə m r  
idi.72 
T ü rk iy ə  
h ö k u m ə t i n in  
maliyyə 
müşaviri 
H ə m i d  
bəy 
M .R ə su lz a d ə  
ilə 
sö h b ətin d ə 
m ə ’dən ləri  s a t m a ğ ı   v ə   icarəy ə  v e rm ə y i  ləğv  e d ə n   və 
bu  c ü r  sövdəlori  q ü v v ə d ə n   d ü şm ü ş  e ’lan  e d ə n   qan u n
qəbul  o lu n m a s ın ı  tə k lif  e t d i .73  O,  həm   d ə   bıldirdi  ki, 
tezliklə  özü  B akıya  g ələc ək .
Y a ra n m ış   ş ə r a i td ə   A zərb ay c an   h ö k u m ə ti  T ürkiyə  ilo 
bir  sıra  m ü q a v ilə lə r  imzaladı.
1918-ci 
il 
16 
se n ty a b r 
tarixli 
m üqaviləyə 
əsasən, 
A z ərbayc an  T ü r k i y ə   h ö k u m ə ti  a d ın d a n   fəaliyyət  g östərən 
G elcas  D ə m ir   Y olları  Şirkəti  İdarosinə  2  milyon  tü rk  
lirəsi 
h ə c m i n d ə  
m ü x tə lif 
m allar, 
o  cüm ləd ə n  
ərzaq 
malları 
v e r m ə li 
idi. 
B u n d a n  
başqa, 
Osmanlı 
D əm ir 
Yolları  və  h ərb i  L im a n la r  İd a rəsi  ilə  imzalanm ış  xüsusi 
m üqavilənin 
ş ə r tl ə r i n ə   gö rə  A zərbaycan 
Türkiyəyə  1 
milyon  tü r k   lirəsi  m əb lə ğ in d ə   n eft,  pambıq,  yun  və 
digər  m ə h s u lla r  v e rm ə li  idi.74
T ü r k  
k o m a n d a n lığ ı 
tə rə f i n d ə n  
neft 
m əhsullarının 
daşınm ası  ü ç ü n   B ak ı-B atu m   ağ  n e ft  k ə m ərinin  t ə ’miri 
üçün 
tə d b ir l ə r  
g ö rü ld ü . 
Eyni 
za m a n d a , 
B atum dan 
ke ç m ə k lə   B a k ıd a n   T ü rk iy ə   və  A lm aniya  üçün  g ü n d ə  
ən  azı  23  n e f t  s iste rn in d ə n   ibarə t  q a ta r la r  yola  salınmağa 
başlandı.75
A z ə rb a y c a n d a n   n e f t   gətirilm əsi  Türkiyo  iqtisadiyyatının 
vəziyyətini  bir  q o d ə r  y üngülləşdirm əyə  k ö m ək   etdi.  T ü rk  
tarixçisi  Ə h m ə d   R ə fiq in   qeyd  etdiyi  kimi,  o  günlər 
n e f td o ld u rm a  
g əm iləri 
bir-birinin 
ardınca 
B atum dan 
İstanbula  yola  d ü ş ü r d ü . 76  B a k ıd an   neft  və  ağ  neftin 
kütləvi  s u r ə t d ə   g ətirilm əsi  n ə tic ə s in d ə   İstanbulda  onların 
qiyməti  10  d ə f ə   az ald ı.77
T ü rk iy ə  A z ə r b a y c a n d a n   neft  deyil,  hom  də  pam bıq 
və  ipək  d ə   alııd ı. 
1918-ci 
il sentyabr 
ayının  sonuna
B a tu m d a n  
tə q r ib ə n  
200.000 pud  Azərbaycan  pambığı
daşındı.  B u n d a n   b a ş q a   Q a rs-Ə rzu ru m   karv an   yolu  ilə 
böyük  m iq d a r d a   p am b ıq   çıxarıldı.78
A z ə rb a y c a n   C ü m huriyyəti  m ü ttə fiq   tü rk   qoşunlarının 
tə chiz atını  t ə ’min  e tm ə li  idi  ki,  bu  d a   xeyli  maddi 
vəsait  tə lə b   ed ird i.  H ö k u m ə t i n   21  iyun  1918-ci  il  tarixli 
q ə r a rın a   g ö rə   m ü t tə f i q   o r d u n u n   saxlanılması  üzrə  bütün 
xərclər  A z ə rb a y c a n  
əhalisinin  üzərinə 
qoyulurdu.  Bu
m ə q sə d lə   h ö k u m ə t  
1918-ci  il sentyabr 
ayının  26-dan

---