İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

qalan  
üzvlorinin 
iştirakı 
ilə 
"M üsavat" 
fraksiyası, 
b ito rə flə r  və  itti h a d ç ıla r d a n   ib a rə t  tə rk ib d ə   yeni  kab in et 
tosdiq  edildi.55
İclasda,  ü m um iyyə tlə ,  Ş u ran ın   24  üzvü  iş tira k   edirdi, 
lakin  " H ü m m ə t"  fraksiyası  və  sosialistlor  bloku  onun 
torkibindon  çıx d ıq d a n   so n ra   cəm i  13  a d a m   qaldı,  onların  
12-si  yeni  k a b i n e t ə   daxil  oldu  və  təbii  ki,  s ə s v e rm ə d ə  
iştırak  e tm irdi.  K a b in e tin   tərkibi  1  n ə f ə r   q a lm a q la   (Milli 
Şura  s ədrinin  m üavini  Seyidov)  6  səslə  tə sd iq   edildi.56
"Müsavat"  partiy a sın ın   lideri  M .R o su lza d o   bu  vəziyyəti 
" d e m o k ra tiy a d a n   geri  ç ə k ilm ə k   v ə   m ü r t ə c e   qüvvolərin 
müoyyən 
müvoffəqiyyəti"57 
kimi 
q iy m ə tlə n d ird i. 
Eyni 
z a m a n d a   o,  A z ə rb a y c a n d a   d e m o k r a t ik   qüvvolərin  tezliklə 
qalib  gəlocəyinə  ü m idvar  o ld u ğ u n u   bildirdi.58
Beloliklə, 
F e v ra l 
in q ila b ın d a n  
so n ra  
o lduğu 
kimi, 
A z o rb ay ca n d a  y e n id a n   ikihakimiyyətlilik  y a ran d ı:  Bakı 
X alq 
K om issarları 
Soveti, 
s o n ra  
isə 
S en tro k asp i 
D ik ta tu ra sı 
B a k ıd a  
və 
Milli 
A z ə rb a y c a n  
h ö k u m əti 
Goncodo.
Milli  Ş uranın  qan u n v e ricilik   v əzifələrini  öz  üzərinə 
g ö tü ro rə k , 
A z ə rb a y c a n  
h ö k u m ə ti 
d övlət 
hakimiyyəti 
stru k tu rla rın ı  y a r a tm a ğ a   başladı.  Bu  is tiq a m ə t d ə   atılan 
ilk  a d d ım la r  yeni  dövlətin  xarici  və  daxili  siyasətinə 
aid  bir  sıra  q a n u n l a r ı n   q əb u l  edilm o sin d ə n   ib a rə t  idi.
H ö k u m o tin   24  iyun  1918-ci  il  tarixli  q ə r a r ı n a   əsasən, 
A zorbaycanın 
dövlot 
bayrağı 
kimi 
qırmızı 
fo n d a  ağ 
aypa ra  vo  sokkizguşoli  ulduzun  təsvir  edildiyi  qırmızı 
p a r ç a d a n   haz ırlan m ış  bay raq   qəbul  o lu n d u .  S entyabrın 
9-da  bu 
bayraq,  ağ  a y p a ra   və  səkkizguşəli 
ulduzun 
təsvir  o lu nduğu  mavi,  qırmızı  vo  yaşıl  rəngli  bayraqla 
əvoz  edildi.  A z orbayca n  C ü m h u riy y ətin in   d övlət  bayra- 
ğının  üç  rongi  "türk  milli  m ədəniyyətini,  m ü a sir  A vropa 
dcm o k ra tiy a sın ı  v ə   islam  sivilizasiyasını  təm sil  edirdi".59
Q a fq a z   İslam  O r d u s u n u n   əks  h ü c u m u   B akıd ak ı  siyasi 
vo  iqtisadi  b ö h ra n ı  d a h a   da  dərin lə şd ird i.  F ə h lə lə rin  
uzaqlaşm ası  g ü n ü - g ü n d ə n   artırd ı.  Qorxu  vo  aclıq  onların 
loyalhğını  g e td ik c ə   d a h a   çox  azaldırdı.  Sovetin  m enşe- 
vik-ese r-d a şn a k  
bloku 
B akıya 
g e n e ra l 
L .D enstervilin
kom andanlığı 
a ltın d a  
Böyük 
B ritaniyanın 
ckspedisiya 
q ü w o lə r in in  
yeridilm osi 
u ğ ru n d a  
təşv iq ata 
başladı. 
Britaniya  q o ş u n la rı  ilə  şəhə rin  m üdafiə sini  möhkəm lon- 
dirm ək  im kanı  B a k ıd a   bir  m ü d d ə t   ərzin d ə  m üzakirə 
edildi,  lakin  b o lşev ik lər 
tə rə f i n d ə n  
a r ta n   m üxalifətlo 
qarşılandı.  B akı  X a lq  
K om issarları  Soveti  ingilislorlə 
birlikdə  K içik-xana  q arşı  v u ru ş m u ş  keçm iş  çar  kazak 
zabiti 
polkovnik 
L a z a r  
Biçeraxovun 
xidm ətlorindon 
istifadə  e t m ə k   q ə r a r ı n a   gəldi.  Biçeraxov  1,5  min  nofərlik 
dəstənin  b a şın d a   iyulun  7-də  döyüşo  girdi  vo  Bakının 
m üdafiə  x ə ttin in   sağ  c in a h ın d a   k o m a ndanlığı  öz  üzorino 
götürdü.  Ş ə h ə r in   vəziyyəti  g e td ik c ə   d a h a   da  ümidsiz 
old u ğ u n d an ,  iyulun  s o n u n d a   Biçeraxov  öz  dəstəsi  ilə 
cəbhəni  t ə r k  
e td i  v ə   şimala,  P etrovsk 
istiqam ətində 
ırəlilədi.
Son  h ə d d o   q ə d ə r   gərginləşm iş  siyasi  şoraitdo  1918-ci 
Ü  iyul  ayının  25-də  B akı  Sovetinin  iclası  keçirildi  vo 
bu 
iclasda 
səs v e rm o  
noticəsin d ə 
ingilis 
qoşunlarının 
Bakıya  d ə ’v ə t  o lu n m a sı  h a q q ın d a   q o ra r  qobul  edildi. 
Bu  q ə r a r a   t a b e   o lm a q d a n   im tina  edorok  Bakı  Xalq 
Kom issarları  Soveti  öz  səlahiyyətlorini  üzərindon  atdı. 
Bakıda 
bolşevik 
hakim iyyətinin 
devrilməsi 
inandırıcı 
tərzdə  sü b u t  e dirdi  ki,  bolşevizm  ideyaları  buraya  zorla 
daxil  edilm iş  və  b u r a d a   heç  bir  real  zomino  malik 
deyildi.
B akıda  h a kim iyyət  sağ  ese r-m en şe v ik -d aşn ak   blokunun 
alino  keçdi  v ə   h ə m in   blok  a v q u stu n   1-do  "Sentrokaspi 
D iktaturası  və  fə h lə   v ə   əsgor  d e p u ta tla r ın ın   Müvoqqoti 
İcra  K o m itəsin in   R ə y a s ə t  H e y ’əti" 
hökum otini  toşkil 
etdi. 
Y eni 
h ö k u m ə t  
L enin 
rejimino 
qarşı 
qoyulan 
dem o k ra tik   R usiya  b a r o s in d ə   ö zünün  loyallığını  bəyan 
etdi.
E lə  h ə m in   g ü n   D i k t a t u r a   öz  nümayondolorini  ingilis 
k o m an d an h ğ ın ın   İ r a n d a k ı   q ə r a rg a h ın a   göndordi.  1918-ci
il  avqust  ayının  4-də  Ə n z ə lid ə n   golmiş  polkovnik  Stoksun 
k o m andanlıq  etdiyi  ilk  B ritaniya  dəstosi  Bakıya  girdi. 
İngilislərin  yerli  x ırd a   burjua  partiyaları  ilo  sıx  bağlı 
olduğu  heç  bir  şübhə  d o ğ u rm u r.  Y e ri  gəlm işkən,  ingilislər

---

bu  ə la q ə lə ri  h e ç   g iz lə tm ird ilə r  də.  Bu  b a r ə d ə   g e n e ra l 
D e n ste rv il 
yazırdı: 
"M ən 
p r o q r a m la r ı 
m ə q sə d lə rim iz ə
d a h a   çox  m ü v a fiq   olan   sosialist-inqilabçılarla  d ə fə lə rlə  
d a n ış ıq la r  a p a r m ı ş a m . 
O n l a r   b izdən 
k ö m ə k ,  xüsusilə, 
m aliyyə  köm əyi  istəyir.  O n la r   bilir  ki,  hakim iyyəti  öz 
ə llə rin ə   alsala r,  bir  çox  ş e y l ə r d ə   bizə  a r x a la n a   bilərlər".60
İngilislər  a v q u s t u n   9-17-də  3  bataly o n ,  s ə h r a   artille- 
riyası 
və 
bir 
n e ç ə  
zire h li 
m a ş ı n d a n  
ib a rə t 
qüvvə 
çıxardılar.  Bu,  gö zlən ild iy in d ən   çox  az  və  h ə t t a   Qızıl 
O r d u n u n  
q ü v v ə lə r in d ə n  
z ə if 
q ü v v ə lə r 
idi. 
Bolşevik 
k o m m u n a r l a r ın ı n   siyasətinin  iflasa  u ğ ra m a sı,  beynəlxalq 
vəziyyətin  m ü rək k ə b liy i,  R u siya nın  ö z ü n ü n   vəziyyətinin 
ağır  olm ası  və  n ə h a y ə t,  m ü x alifətin   göstərdiyi  qətiyyət 
so n u n cu y a  B a k ıd a   hakim iyyəti  çox  qısa  m ü d d ə t ə   ələ 
alm a ğ a   im k an   v e r d i.  L a k in   on ların   h a k im iy y ə tə   g əlm əsin ə 
h akim iyyətə  d e m o k r a t i k   q ü vvələrin  g əlm əsi  kim i  baxm aq 
olm az.  Y eni  h ö k u m ə t in   y a ra d ılm a sın ı  sosialist  partiyala- 
rının  h akim iyyət  u ğ r u n d a   çox  ağır,  h e ç   d ə   h ə m iş ə   a ş k a r 
o lm ayan  m ü b ariz əsin in   n ə   isə  bir  n əticə si  kimi  n ə z ə rd ə n  
k e ç irm ə k  
o lar. 
Şübhəsiz, 
bu 
iki 
qüvvə 
A z ə rb a y c a n  
xalqının  a r z u la rın a   qətiy y ən   ca vab  v e r m ird i  v ə   A zərbay- 
canı 
m üstəq illiy ə 
a p a r a  
biləcək 
h ə r ə k ə t v e r ic i  
qüvvə 
deyildi.
D i k t a t u r a   ilə  ingilislər  a r a s ın d a k ı  m ü n a s ib ə tlə r  lap 
əvvəldən 
qarşılıqlı 
i ttih a m  
v ə  
inam sızlıq 
əsasında 
q u ru lm u şd u . 
B ak ın ın  
y eni 
iq tidarı 
aldıqları 
köm əyin 
c ü z ’iliyindən  m ə ’yus  o lm u ş d u ,  halbuki  ingilislər  h ə r   şeyi 
intizam ın  o lm a m a sın a   v ə   yerli  ə sg ə rlə rin   d ü şk ü n lə şm ə - 
sinin  ü z ə rin ə   a tırd ı.  Ş əh əri  xilas  e t m ə k   ü çün  heç  bir 
şey 
e t m ə k  
m ü m k ü n  
olm adığını 
g ö rə n  
D e nste rvil 
sentyabrın  1-də  k ö ç m ə y ə   hazırlaşırdı.  L akin  D ik t a t u r a  
sah ild ən   a r a l a n a n   h ə r  bir  gəm ini  a t ə ş ə   tu ta c a ğ ı  ilə 
h ə d ə lə d i.  D enste rv il  e ’t i r a f   etm əli  oldu  ki,  on u n   sonuncu 
h ücu m u   g ö z lə m ə k d ə n   savayı  ayrı  çıxış  yolu  yoxdur.
1918-ci  ilin  se n ty a b r  ayının  6-da  İs ta n b u ld a   M .R əsuI- 
zadə, 
X .X a s m ə m m ə d o v  
v ə  
A .S ə fik ü rd s k id ə n  
ibarə t 
A zərb ay c an   n ü m a y ə n d ə   H e y ’ətini  Ə n v ə r  P aşa  T ü rk iy ə d ə  
yenicə  hak im iy y ətə  g əlm iş  S ultan  V I  M ə h m ə d ə   təqdim
etdi.  M .R ə s u lz a d ə   su ltan ı  ən  səm im i  dostluq  m ünasi- 
b ə tlə r in d ə   b u lu n d u ğ u n a   inanırdı  və  A zərbaycanın  azad 
edilm əsi  iş in d ə   T ü r k iy ə n in   q ard a şlıq   köməyini  xüsusi 
o lara q   v u rğ u la d ı.  C a v a b   n itq in d ə   sultan  üm um i  düşm ənlə 
m übarizəni  s o n   q ə lə b ə y ə   q ə d ə r   ç a td ır m a ğ a   söz  verdi  və 
A zərb ay c an   x a lq ın a   ə n   səm im i  arzularını  g ö ndərdi.61
Döyüş  ə m ə liy y a tla r ın d a   bir  q ə d ə r   sakitlikdon  sonra 
artıq  bilav asitə  Xəlil  P aşan ın   k o m a n d a n h ğ ı  altında  olan 
və  gəlib  çıxmış  36-cı  diviziya  ilə  qüvvətləndirilm iş  türk 
qoşunları  a v q u s tu n   2 6-da n  fəal  döyüş  a p a rm a ğ a   başladı. 
Ş ə h ə rə   h ə lledici  h ü c u m   sentyabrın  15-də  s ə h ə r  başlandı. 
G ü n ü n   s o n u n a   D e n ste rv ilin   a d a m la rın ı  g öyərtəsinə  almış 
g əm ilər 
b u x tan ı 
t ə r k  
edirdi. 
O nların 
arxasınca 
d ik t a t u r a n ı n   üzvləri  və  on  m inlə rlə  e rm ə n i  qaçırdı.  T ü rk  
qoşunları  s e n ty a b r ın   16-na  q ə d ə r   şə h ə rə   daxil  olm aqdan 
çəkindi.  Y e rli  m ü s ə lm a n la ra ,  A z ərbayc an  partizanlarına 
v ə   k ö n ü llü lə rin ə   şə h ə rin   e r m ə n ilə r  yaşayan  rayonlarında 
tam   h ə r ə k ə t   sərbəstliyi  verildi.62
"Mart  faciəsini  yaşamış"  azərbaycanlılarda  qisas  alm aq 
arzusu  çox  qüvvətli  idi.  L akin  sentyabrın  17-də  Bakıya 
daxil 
o lm u ş  
A z ə rb a y c a n  
h ö k u m ə ti 
kütləvi 
qırğının 
qarşısını  aldı.  S o n ra d a n ,  A zərb ay c an   parlam entinin  açıhşı 
za m a n ı  h e s a b a t l a   çıxışında  həm in  m əsələyə  toxunaraq, 
qeyd  ed ird i  ki,  "D üzdür  ş ə h ə r  alın an   za m a n   yalnız  ürək 
acısı  v ə   tə ə s s ü f   d o ğ u ra n   b ə ’zi  hadisələr  baş  verirdi. 
H ö k u m ə t  
b u n u  
g izlətm ir  v ə  
kədərləndirici 
faktların 
gizlədilməsini  şərəfsiz  sayır.  O   d a   düzdür  ki,  bir  çoxları 
ağır  hisslər  keçirib...  L akin  höku m ətin   bu  hadisələrin 
qarşısını  t a m a m il ə   ala  bilməsi  m ü m k ü n   idimi?  Bizə  elə 
gəlir  ki,  o n l a r a   h a q q - ə d a l ə t   gözü  ilə  baxanlar  e ’tiraf 
edir  ki,  d ü n y a d a   h eç  bir  h ö k u m ə t  onların  qarşısını  ala 
bilməzdi. 
Axı 
b u r a d a  
m üsəlm an lar 
q ə tlə  
yetirilmiş, 
o n ların  
insan 
h ü q u q la rı 
tapdalanm ışdı.  Şəhər  üç  ay 
davam  
e d ə n  
d ö y ü şlə rd ə n  
so n ra  alınmış  və  əhalinin 
qəzəbi 
son 
zirvəyə 
çatm ışdı 
əlb əttə 
ki, 
əhalinin, 
h ö k u m ə tin   yox.  B u r a d a   əskər,  əfsus,  heç  nə  e d ə   bilməzdi, 
həm   d ə   ki,  h ö k u m ə t   şə h ə rə   yalnız  üç  gün  keçən d ən

---