İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

rnüxtolii  cü r  başa  d iişü lü ıd ü .  O n la r  dövlot  hakimiyyoti 
sistem indo  p a r la m e n t in   rolu n u  
da  m üxtəlif  cü r  şərh 
edirdılor.
P a r l a m e n td o   9  fraksiya  və  q ru p   təm sil  o lu n m u şd u r. 
1910-cu  ilin  ovvolində  p a r la m e n t in   comi  79  üzvü  var 
idi.  "Miisavat"  fraksiyanın  23,  "İttihad"ın  11,  "Əhrar"ın
9, 
"IIüm m ot"in 
5, 
"M üsolm an 
sosialist 
b!okunun"5, 
"bitoroflor"in 
15, 
"Milli 
azlıqlar"ın 
4, 
"Rus-slavyan 
comiyyoti"nin  3,  "Erm oni  fraksiyası"nın  4  üzvü  v ar  idi.17
P  r l a m c n tin  
y a ı a n m a s ın d a n  
so n ra  
yeni 
nazirlər 
kabiııctinin 
toşkil 
o lu n m a sın a  
başlanıldı. 
P a rla m e n tin  
sodrinin  miiavini  Hoson  boy  A ğayev  1918-ci  il  d eka brın 
13-də  Fotoli  xan  Xoyskiyo  h ö k u m ə t  toşkil  e tm ə k   xahişi 
ilo  m üraciot 
ctdi.  II.A ğa yevin  m ü ra c io tin d ə   deyilirdi: 
"Fraksiyaların 
arzusu, 
h a b e lə   Sizin 
siyasi 
tocrübəniz. 
Votono  vo  Milloto  xidm ot  işində  göstordiyiniz  m ühüm  
foaliyyot  vo  fə d ak arlığ ın ız  moni  v a d a r   ed ir  ki,  Sizi  vacib 
vo  çotin 
bir 
işo, 
baş 
nazir  vozifosini 
öz 
üzərinizo 
götiirmoyo 
koalisiyon 
k ab in ct 
toşkil 
e tm ə y ə  
do’vot 
cd im ”. 18
Xoyski  yalnız  ikiııci  dofo  o n a  toklif  o l u n d u q d a n   sonra 
kabiııet 
toşkil 
ctm işdi. 
K a b in e tin  
toşkil 
olunm ası 
p a rla m e n tin   öziindoki  sinfi  qiivvəlorin  düzü m ü   ilə  bağlı 
idi. 
Il ö k u m o t  
koalisiyası 
f e ’lon 
böyük 
çotinliklordən 
sonra,  "İttihad"dan  başqa,  bü tü n   q ru p la rın   iştirakı  ilə 
yaradıldı.  "İttihad"ın  koalisiyadan  k o n a r d a   qalm ası  onu n la 
bağlı 
idi 
ki, 
ittilıadçılar 
başqa 
p a r tiy a la r 
torofindon 
vozifosino  müval’iq  hesa b   edilon  F ə tə li  xan  Xoyskinin 
oleyhitıo  idilor.  R csp u b lik an ın   y ara n m a sın ın   başlanğıcında 
morkəzçi 
m övqe 
tu ta n  
"Müsavat" 
partiyası 
indiki 
m oıholodo  p a rla m e n tiıı  sol  cinahına,  y ə ’ni  sosialistloro 
a rx a la n a ra q ,  o n la rın   to rp ağ ın   kəndliyə  pulsuz  verilmosi 
ideyalarını  m ü d afio   e dirdi.  B unu  iso  yalnız  Müossislor 
Moclisi  edo  bilordi.  Sosialistlor  ö zlərinin  bir  üzvünün  - 
Aslan  boy  S ofikürdskinin  ("Xalqçı"  p artiya sı)  daxil  olması 
ilo  k abineti  m ü d afio   c td ilə r.  B una  g ö rə   do  h ö kum ət 
kabiııetinin  şəxsən  h ö k u m o t  başçısına  və  on u n   p roqra-
roına  e ’tim ad  prinsipi  üzrə  təşkil  olunduğunu  hesab 
eim ək  o la r.19
Baş  nazir  F.Xoyski  əsasını  A zorbaycanın  müstəqilliyi 
ideyası  təşkil  edə n  h ö k u m ə t  pro q ram ı  ilo  p a rla m en t 
iclasında  çıxış  etdi.  Bu  tezis  b ü tü n   fraksiyalar  tərəfindon 
m üdafiə  olundu.  Öz 
m ə ’ruzəsindo  o,  dövlətin  daxili 
sıyasəti  üzə rin d ə  d a y a n a ra q ,  o n u n   uğurlarının  işçi  vo 
aqrar  m əsələlərinin  həlli  ilə  əlaq ə lən d ird i.20
1918-ci  il  d ek a b rın   28-də  F.X oyski  koalisiya  əsasında 
təşkil 
olunm uş 
yeni 
N a zirlər 
K abinetinin 
tərkibini 
parlam entin  tə sd iq in ə   təq d im   etdi.  R espublikanın  parti- 
yalı,  eləcə  də  b i tə r ə f   xadim lərinin  təmsil  olunduqları 
hökum ətin  tərkibi  A z ərb ay c an   p arla m en tin in   dem okra- 
tikliyini  x a ra k te riz ə   edir.  F əaliyyətinin  ilk  m ərhələsində 
F.Xoyskinin,  əsas  e ’tibarı  ilo,  çoxu  heç  bir  partiyaya 
monsub  olm ayan  "işgüzar  ad a m la rd an "   ibarət  kabineti 
iu ih ad çılard a n   başqa,  p a r la m e n t  fraksiyaları  tərə fin d ən  
nıüdafiə  olun u rd u .
Yeni  təşkil  o lu n m u ş   hökum otin  torkibino  Fotəlixan 
Xoyski  -  Baş  nazir,  xarici  işlər  naziri  (bitoroı),  daxili 
işlor  naziri  -  Xəlil  bəy  X asm əm m odov  ("Müsavat")  xalq 
maarifi  v ə   dini  e ’tiq a d   naziri  -  Nəsib  bəy  Usubboyov 
("Müsavat"), 
hərbi 
nazir 
- 
Somodağa 
M eh m an d a ro v  
(bitərəf),  ticarət  və  sonaye  naziri  -  Mirzo  Əsodullayev 
('Müsavat")  yollar  naziri  -  X u d a d a t  boy  Molikaslanov 
(bitərəf),  poçt,  te l e q r a f   və  əm ok  nazirı  -  Aslan  boy 
Sofikürdski  (sosialist),  dövlət  nozaroti  naziri  -  M ehdi 
bəy  Hacınski  ("İttihad"),  to ’m in at  naziri  -  R.X.Xoyski 
("Müsavat"), 
ziraət 
naziri 
- 
Xosrov 
bəy 
Sultanov 
("İttihad")  daxil  idilər.21  1919-cu  ilin  yanvarında  müvafiq 
olaraq  maliyyə  və  ərz a q   nazirləri  partfellorini  İ.Protasyev 
vo  K.Lizqar  aldılar,  bir  qədor  sonra  isə  d o k to r  G indes 
sohiyyə  naziri  oldu.22
Yeni  koalisyon  h ö k u m ə tin   təşkili  başa  çatan  kimi 
general  T om son  bu  h ö k u m əti  yegano  qanuni  hakimiyyot 
kimi  tanıdığı  h a q q ın d a   b əyanat  verdi.  3
İngilis 
kom andan lığ ın ın  
siyasəti.  lokcə 
Azərbaycan 
lıökumətinin  "yeganə  q an u n u   hakimiyyot  kimi  ta n ım a q la

---

başa 
ça tm a d ı. 
Öz 
siyasi 
m o n afc lo rin d o  
çıxış 
edən 
ingilislər,  oslindo  Rtısiyanın  birloşdirilm əsinə  deyil,  onun 
p a r ç a la n m a sın a   çaltşırdılar,  yalnız 
bu  halda  o n l a r   sa^iq 
Rusiya  im periyasını  bir  sıra  m üstoqil  k ə n a r  dövlətlər 
torofindon  o h a to   o lu n m u ş  V e likorusiyanın  öz  sərhodlə- 
rinin  daxilino  sığınm ağa  m ocbur  ed o   bilərdilər.  B ununla 
onlar,  bir  to ro fd o n   öz  m ü s to m lə k ə lə rin in   təhlükosizliyini 
to ’min  etmoyo,  digor  t ə ro f d ə n   isə  Rusiyanı  zəiflətm oyə 
vo  sabiq  R usiya  oyalotlorinin  b ü tü n   iqtisadiyyatını  öz 
ə l 'ı r i n ə   k e ç irm əy ə  im kan  q a z a n m a ğ a   çalışırdılar.24
B u nunla  belə,  ingilislor  h ə r   hald a  y e n ə   do  A z ərbayc an 
dövlotinin  daxili  işlorino  q a r ış m a q d a   davam   edirdılər. 
Mosəion,  1919-cu  il  y anva rın  28-də  ingilis  hərbi  polisinin 
kom issarı  polkovnik  Q .K o k k e r e l  A z ərb ay c an ın   daxili  işlor 
nazirindon 
toləb 
etm işd ir 
ki, 
polis 
işçilərinin 
t ə ’yin 
olunm asını  şoxsən  o n u n la   razılaşdırsın  ki,  "polis  rütboli 
hey’o td ə   vo  ya  t o ’y in a tla rd a k ı  h ə r  c ü r  dəyişikliklər  on u n  
do fto rx a n a sın d a n   keçsiıı  1,25  A zorbaycan  Cüm huriyyətiııin 
daxili  işlor  naziri  bunuıı  c a v a b m d a   N a zirlər  Şurasının 
səd rin o   aşağıdakı  m ə z m u n d a   m oktubla  m üraciot  etm işdir: 
"M üttofiq  dövlotlorin  polis  kom issarı  b ü tü n   Bakı  rayonu 
polisinin  rohbori  t o ’yin  edilm iş  və  polisin  b ü tü n   üzvləri 
ona  ta b e   edilm işdir.  Bu  kom issarın  s ə r ə n e a m   və  otnrləri 
tez-tez  A z orbayca n  C üm huriyyəti  hakim iyyət  d airolə rinin 
səro n cam   vo  om rlorini  ləğv  e ts ə   də,  polis  m o ’m urları 
təro fin d o n   qeyri-şortsiz  icra  o lu n u rd u .  İşlərə  müdaxilə 
o  h oddo  ç a tıb   ki,  h ə t t a   polis  kom issarı  təlob  edir  ki, 
polis  hey ’otindoki  doyişikliklor  vo  t o ’y in a tla r  yalnız  onun 
doftorxanası  vasitəsilo  aparılsın".26
Özlorini  Bakı  şoh ərin in   sahibləri  kimi  hiss  e d o n   ingilis 
zabitləri  ycrli  ohaliyo  m ü n a s ib o td ə   k obud  vo  odəbsiz 
d a v ran ırd ılar.  1919-cu  il  aprelin  7-də  Bakt  əhalisindən 
A zorbaycan 
C ü m h u riy y o ti 
daxili 
işlor  nazirinin  adtna 
ingilis  oskorlori  t o r ə f in d ə n   tö rə d ilə n   biabırçılıqlar  haq- 
qında  şikayət  daxil  o lm u şd u .  "Ə skorlər  özlərini  o   q əd ə r 
sırtıq,  biabırçı  və  odəbsiz  a p a rtrla r  ki,  q a d tn la r  ingilis 
oskəri  küçodo  o la n d a ,  o ra y a  qətiyyon  çıxa  bilmirlər."27
İngilis  h ərbçiləri  t o r ə f in d ə n   yerli  v ə tən d a şların   döyülməsi 
hallart  da  o lm u şd u .  Bakt  k ə ndləri  sakinlərindon  do  yerli 
əhaliinin 
ingilis 
o sk ərlə ri 
tə rə fin d o n  
qarot 
edilmosi, 
o n la rd a n   pul  v ə   ə rzaqlarının  zorla  altnmast  h aq q tn d a 
şikayotlər 
daxil 
o lu rd u . 
İngilislərin 
saymamazlığt 
o 
dərəcə y o   ça tm ış d ı  ki,  o n la r  h o tta   Xarici  işlər  Nazirliyinin 
ünvantna  daxil  olan  diplom atik  m oktubları  da  açırdılar.28
Siyasi  vəziyyət  h ə d d ə n   ziyadə  m ürokkəb  idi.  X ırd a 
burjua  p a rtiy a la rı  liderlərinin  rəhbərlik  etdikləri  Bakı 
fəhlo  k o n fra n sı  (B F K )  yeni  təşkil  olunm uş  h ö kum ət 
üçün  ciddi  m ü x a lifə tə   çevrilmişdi.  1918-ci  il  dekabrın 
18-də  B F K   öz  iclasında  siyasi  toləblər  təqdim   e tm ə k lə  
tu tu la n la rın  
a z ad  
edilməsi, 
m ətb u at 
h ə m k a rla r 
ittifaqları,  ytğıncaq  azadltğının  b ə r q ə r a r   edilmosi  haçj- 
q tnda  və  s.  t ə ’til  ke ç irm ə k   b a r ə d o   q ə r a r  qəbul  etdi.~l)
1918-ci 
d e k a b rın  
24-də  B FK -nın 
rohbərliyi 
altında 
t ə ’til  b aşlan d t.  T ə ’tilin  gedişində  menşevik  Çurayevin 
sədrliyi  ilə  B F K -n ın   xüsusi  iclast  keçirildi.  H ökum oti 
t a n ım a m a q   m ö v q e y in d ə   du ra n   xtrda  burjua  partiyalaıının 
liderləri 
k o n fr a n sın  
qərartnı 
ingilis 
kom andanlığtna 
gö n d ərd ilə r.  B F K   ingilis  kom an d an lığ ın d an   təlob  edirdi 
ki,  kollektiv  m ü q av ilən in   borpası  üçün  sənayeçilərin  vo 
fohlə 
k o n fra n s la rın ın  
nü m ay ən d ə lo rin d ən  
ibarot 
saziş 
komissiyast  y a r a ts ın la r.  İclasda  iştirak  ed ə n   M .Rəsulzado 
B FK   lid erlərin in   bu  cü r  fəaliyyətlori  ilo  əlaq ə d ar  koskin 
e ’tirazını  bildirdi.  O ,  xüsusilə  qeyd  ctdi  ki,  bu  cür  ciddi 
m əsələlərin  h ə llin d ə   ingilis  kom andanlığtm   deyil,  parla- 
m e n tə   a r x a la n a n   q a n u n i  A zərbaycan  hökum ətini  yegano 
səlahiyyətli  o r q a n   saytr.30
1918-cı  ilin  üçgü n lü k   dek a b r  t ə ’tili  Bakı  fohlolərinin 
qoləbosi 
ilə  q u r t a r d ı .   T ə ’til  fə h lə  kütlələri  arasında 
bolşevik  n ü fu z u n u n   q ü vvətlənm əsindən  olavo  həm   do 
onu  göstordi  ki,  ingilis  kom andanlığı  indiyədok 
Bakı 
p r o le ta ria tm ın   qüvvəsi  h a q q ın d a   tam   təsəvvüro  malik 
deyilmiş. 
İndi 
ingilis 
kom andanlığı 
onun 
mübarizo 
qabiliyyətini  n ə z ə r ə   alaraq   d a h a   ehtiyatlı  olm ağa  vo 
onun  tə lə b lə r in ə   d a h a   diqqətlo  yana şm a ğa  başladt.  İngilis

---