İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

76.  Ш ам садди н ов  А .  У ч ас ти е  Т у р ц и и   в  и н т е р в е н ц и и  
п ротив  России  н  1918  году.  У ч е н ы е   зап и ск и   И н сти тута 
в о сто к о в ед ен и я , 
t
.X IV .  М .,  1956,  с .193.
77.  Ж и зн ь   Н а ц и о н а л ь н о с т е й ,  1918,  8  д е к а б р я .
78.  П а п и я   Г.  У к аз.  со ч .,  с.202-203.
79.  A R D A ,  f .24,  s .l,  iş  32,  v.32.
80.  Y cno  o ra d a ,  f.77,  s .l,  iş  270,  v.13.
81.  З а р я   В остока,  1928,  1  а п р е л я .
82.  А з е р б а й д ж а н ,  1918,  7  о к т я б р я .
83.  З а р я   В о сто к а,  1928, 1  а п р е л я .
84.  Г рузия,  1918,  4  о к т я б р я .
85.  A R D A ,  f.894,  s.10,.  iş  30,  v.3.
§  4.  Böyük  Britaniya  qoşunlarımn 
Azərbaycana  gəlməsi
8 6 .  A R D A ,  f.894,  s.10,  iş  98,  v.8.
87.  R ə su lz a d ə   M .Ə .A z ərb a y can   C ü m h u riy y əti.  s.45.
8 8 .  А зе р б а й д ж а н ,  1918,  18  н о я б р я .
89.  Т о к а р ж е в с к и й   E .A .  И з 
и сто р и и   и н остран ной
и н те р в е н ц и и   и  г р а ж д а н с к о й   в о й н ы ,  с.232.
90.  Т а м   ж е .
91.  R o su lz ad o   M .Ə .  A zorb ay can   C ü m h u riy y əti,  s.45.
92.  Y e n ə   o ra d a ,  s.45-46.
93.  Y e n ə  
o ra d a ,  s.47.
94.  А з е р б а й д ж а н ,  1918,  29  н о я б р я .
96.  Т а м   ж е .
97.  Ч е р ч и л л ь   У .  М и ровой   к р и зи с.  М о ск в а ,  1932, 
с.105.
98.  Т о к а р ж е в с к и й   Е .А .  У к аз.  со ч .,  с .185.
99.  A z ə rb a y c a n   arxivi,  1989,  N  1-2,  s.230.
100.  H əso n o v   С .  A z ərb ay c an   beyn əlx alq   m ü n asib ətlər 
siste m in d ə ,  s.150.
Ü Ç Ü N C Ü   FƏSİL
A Z Ə R B A Y C A N   MİLLİ  DÖVLƏTÇİLİYİN 
TƏŞƏKK ÜLÜ  VƏ 
İNKİŞAFl  D Ö V R Ü N D Ə
§  1.  Azərbaycan  cəmiyyətində  demokratik 
dəyişiklikh rin  başlanması.  Azərbaycan 
parlamentinin  f  ormalaşması,  FXoyskiniıı 
ikinci  hökumət  kabinetinin  yaradılması
R e sp u b lik a n ın   m ü rə k k ə b   x arici  siyasi  şəraiti  A vropa 
d e m o k ra tiy a sı  ilə  six  ra b itə   y a ra d a   biləcok  nüm ayəndəli 
o rq a n ın   s ü r ’ə tlə   fo rm a la şd ırılm ası  zo ru rə tin i  dikto  ed ird i.
H ə lə   1918-ci  il  iyun un   17-də  Milli  Ş uram n  özünü 
b u rax m ası  h a q q ın d a   q ə tn a m ə   qobul  o lu nm u ş  və  altı  ay 
m ü d d ə tin d ə   A z ərb ay c an ın   ali  q an u n v erici  o rq an ın ın   - 
üm um i,  gizli 
v ə  b irb a şa   səsv erm o  
əsasın d a  seçilm iş 
M ü əssislər  M əclisin in   çağırılm ası  vəzifəsi  iroli  sürülm üş- 
dü.  M illi  Ş u ran ın   m üəyyən  etdiyi  m ü d d ət  1918-ci  il
d ek a b rın   16-da  b aşa  ça tırd ı.
1918-ci 
il 
se n ty a b rın  
14-də 
h ökum ot 
M üossislor 
M əclisin ə 
se ç k ilə r 
ü zrə 
(F .X oy skin in 
sodrliyi 
ilo) 
kom issiya  y a ra tm ış, 
ok ty ab rın   21-də  isə 
M üəssislər
M əclisin ə  se ç k ilə r 
h a q q ın d a  
q a n u n  
h azırlam aq 
üçün
əv v ə lk in d ə n   d a h a   g en iş  təm sil  olunm uş  bir  kom issiya 
(M .R əfiyev in   sədrliy i  ilə)  t ə ’sis  etd i,  am m a  m üxtolif 
səb əb lo rə  g ö rə   bu  k o m issiy alar  əm əld ə  heç  bir  şey  edo 
b ilm əd ilər.
B irinci  d ü n y a 
m ü h arib ə sin in  
q u rtarm a sın d an  
son ra
beynəlxalq  m ü n a s ib ə tlə rd ə   yeni  sistem   y aratm alı  olacaq 
sülh  k o n fra n s m ın   v ax tı  y axınlaşırdı.  Bu  voziyyət  tələb  
e d ird i  ki,  A z ərb ay c an ın   bu  k o n fran sın d a  onu  tom sil  ed ə

---

bilocok  h ansısa  bir  siyasi  orq a n ı  olsun.  "Kaspi"  qəzetinın 
yazdığı 
kimi 
"Sülh 
k o n fra n sı  v ə   üm um iyyətlə,  siyasi 
m osələlərin 
m ü h a rib o  
e d ə n  
ölkolər 
tə rə f in d ə n  
holl 
edilm əsi 
A zorb ay ca n ın  
M üəssislər 
M əc lisinə 
seçkilər 
keçirilm əsini  gö z lə m ə y ə c ə k d ir.  Biz  k ə n a r d a   q a la   bilərik, 
o ra d a  
iso, 
m osələn, 
Bakı 
şəhorinin 
A z ərbayc anın 
tərk ib in d ən   çıxarılm ası  vo  ya  b u n d a n   da  d a h a   pis  qo ra r 
qəbul  e d ə   bilərlər."1
Müossislor 
M əclisinə 
seçkilor 
ü z r ə  
komissiya 
bu 
nö q te y i-n ə z ə rd ə n  
çıxış 
e d ə r ə k  
m ü voqqəti 
p a rla m e n t 
y a ra tm a ğ ı  tə k lif  etd i.  N oyabrın  5 -də  komissiya  özünün 
ilk  iclasında  "Milli  Ş u ra n m   t ə ’yin  etdiyi  v axtda  M üəssislər 
Məclisini  ç a ğ ırm a ğ ın   q e y ri-m ü m k ü n   o ld u ğ u n u ,  lakin  siyasi 
şəraitin  xalq  n ü m a y ə n d ə lə rin in   siyasi  m əs ə lə lə rin   həll 
o lu n m a sın d a   iştirakını  tə lə b   etd iy in d ən ,  bu 
qəna ətin i 
bildirdi  ki,  t ə ’cili  o la r a q   sa d ə lə şdirilm iş  şək ild ə  m ü vəqqəti 
A zorbaycan  p a r la m e n t i  çağırılsın".2
Ə sas 
çə tin lik  
bu 
p a r la m e n t in  
y a ra d ılm a s ın d a  
idi. 
M ü r ə k k ə b   siyasi  ş ə r a i td ə   o n u n   ü m u m x a lq   seçkilər  yolu 
ilo  fo rm a la şd ırılm as ı  m ü m k ü n   deyildi.  K ooptasiya  və  ya 
to’y in e tm ə  
m e t o d u  
da 
bu 
d ö v rd ə  
q ərb  
ö lkələrində 
m övcud  o la n   seçki  p rin s ip lərin ə  uyğun  gəlm əyəcəkdi, 
b elə  ki,  h ə m in  
h a ld a   dünya  ictimaiyyəti  onu  bütün 
xalqın  m ə n a fe y in i  təm sil  e d ə n   o rq a n   kimi  tanım ayacaqdı.
B u n a  
g ö r ə  
d ə  
y e g a n ə  
m ü m k ü n  
hal, 
üzvləri 
Ü m u m ru siy a   M ü ə s sis lə r  M əclisinə  ü m u m x a lq   seçkiləri 
əsa s ın d a   seçilm iş  Milli  Ş u ran ın   əvvəlki  t ə r k i b d ə   bərpa 
o lunm ası  ola  b ilərd i.
B u n a  ə s a s la n a r a q ,   re s p u b lik a  h ö k u m ə t i n in   1918-ci  il
9  noyabr  q ə r a r ı   ilə  Milli  Ş u ran ın   çağırılm ası  noyabrın 
16-a 
t ə ’yin 
e d ildi. 
Seçki 
q a n u n u  
h azırlam aq 
üçün 
M .R ə su Izad ə , 
M .T .R ə fiy e v  
və 
H .T .A ğ a y e v d ə n  
ibarot 
xüsusi  kom issiya  təşkil  edildi.
Beş  aylıq  fa s ilə d ə n   so n ra   -  1918-ci  il  noyabrın  16-da 
yığtşan  Milli  Ş u ra   haz ırk ı  fövqəl’a d ə   şo ra itd o   Müəssislər 
Məclisinin  ç a ğ ır ılm a sın ın   q eyri-m üm künlüyü  ilə  əlaqədar 
o laraq 
özü n ü  
p a r l a m a n t ə  
çevirm əyi 
q ə r a r a  
aldı.
Y a r a d ı l m ı ş  
kom issiya  Azorbaycatı  p a rla m e n ti  yaradılması 
h a q q ın d a   q a n u n   h azırladı  vo 
o ,  
1918-ci  il 
n o y a b r ı n  
J9-da 
Milli  Şura  t ə r ə f i n d ə n   qəbul  olıındu.
Q a n u n a   g ö rə ,  bir  p alatalı  p a r la m e n tə   seçkilər  gizii 
keçirilirdi.  A z ə rb a y c a n tn   liderlori  çox  böyük  həssashq 
göstororok  ingilislorin  dem o k ra tiy a y a  aludəçiliyini  n ə z ə rə  
a l a r a q ,  
seç k ilə rin   ə s a sə n  
m i l l i  
tomsilçilik  prinsipini  daxil 
e t m i ş d i l ə r .  
B u n u n la ,  o n la r  respublikada  milli 
h a n ş ı ğ ı n  
o l d ə  
edilm osii  ü çün  re a l  şərait  yaratm ış  olurduiar.
B una 
ə s a s la n a n  
A z ərb ay c an  
Milli 
Şurası  noyabrın 
25-də  E r m ə n i   vo  R u s   Milli  Ş u raların a 
ö z  
n'im ayəndəlorini 
p a r la m e n t ə   g ö n d ə r m o k   toklifi  ilə  m ü rac iət  etdi.  ƏvvoScə 
hor  iki  ş u ra   m ə n fi  cavab  verdi.  E rm o n ilər  siyasi  vo 
ınilli-modəni 
ta le lə r in d ə n  
gileylənorək, 
öz 
şu ra la n n ı 
biitövlükdə  e r m o n ilə r in   m onafeyini  tomsil  e tm ə k   hüqu 
q u n d a   o lm ad ığ ın ı  bildirdilor.3  C ənubi  Q a fq a z   respubli- 
kaların ın   öz  m ü s tə qilliklərini  e ’Ian  e tm ə lə rin o   baxm ayaraq 
R us  Milli  Ş urasının  əsas  dəlili  bıındau  ibarət  idi  ki,  o, 
Ü m u m ru s iy a   M üəssislər 
Moclisi  vo  Sülh  konfransının 
qora rırıad ək   b ü t ü n   C onubi  Q afqazı  Rusiya  dövlotitıin  bir 
hissosi  kimi  h e s a b   edir.  "Rusiyanın  iradəsini  bilmodən 
bizim, 
n ə  
A z ə rb a y c a n  
Cümhuriyyotini, 
nə 
do 
onıın 
parlarneııtinin  ta n ım a ğ a   haqqım ız  yoxdur".4  Lakin  milli 
az lıq lan n   sabotajı  A zorbaycan  höku m ətin in   əzmini  qtra 
bilmodi,  vo  o,  boyan  etdi  ki,  h ə tta   milli  azlıqlardan 
hcç  birisi  d ə   p a r la m e n t d o   iştirak  ctm ək   istəmoso  bclo, 
yeno  do  o,  p a r la m e n t i  y ara d a c a q ,  ona  göro  ki,  ölkənin 
taleyinin  m ə s ’uliyyoti  çoxluğun  üzorino  düşür.  Bu  çoxlııq, 
ogor  azlıqlar  b u n d a n   imtina  etso  belə  ölkəni  təklikdo 
idaro  e tm o lid ir .5  Y alnız  gencral  Tom sonun  F.Xoyskinin 
yaratdığı  vo  1918-ci  il  d eka brın  26-da6  p arlam cntin  tosdiq 
etdiyi 
h ö k u m ə t o  
m ü tto f iq lə r  kom andanlığtn  hortərəfli 
yardım   edəcəyi  h a q q ın d a   boyanatından  sonra  E rm əni 
Milli  Şurası  v ə   Slavyan-rus  cəmiyyotləri  şurası  p arla m cnto 
daxil 
o lm aq 
h a q q ın d a  
q ə r a r 
qəbul 
etdilər. 
Şura 
Azərbaycan 
dövlətçiliyini 
tan ım asa 
da 
rus  ohalisinin 
monafcyi 
n am ino, 
Ü m u m ru siy a 
Müəssislər 
M o d isi

---