İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

m enşevik  rəhbarliyi  bolşeviklərlə  əvəz  o lu n d u .  H ə m k a r l a r  
ittifa q ların a  n ə z a rə t  e tm ə k   u ğ ru n d a   m ü b ariz ə  başlandı. 
I l ə m k a r l a r  
ittifa q la rı 
bolşevik 
m ara ğ ı 
ü çü n  
təsadüfi 
obyekt 
deyildi. 
Ə n 
m ü h ü m  
iqtisadi 
problem lər, 
o 
c ü m lə d ə n   R usiyaya  n e f t  göndərilm əsi  həll  o lunm adığm - 
dan  fə h lə lə r  narazılıq la rın ı  bildirdilər,  çünki  bolşeviklər 
h ə m k a r la r  ittifa q la rın a   f ə h lə   psixologiyasına  m əh z  siyasi 
t ə ’sir  aləti  kimi  baxırdılar.  X üsusilə  d ə   o n a   g örə  ki, 
h ö k u m ə tin   m ö h k ə m   treyd-yunionçu  x ətti  yox  idi,  başqa 
sözlə  d esə k   o n u n   h ə m k a r la r   ittifa q ları  ilə  tənzim lənm iş 
əlaqəsi  yox  idi.  Bolşevik  lid erlərinin  fə h lə lə rin   həyatının 
birbaşa  siyasi  q u ru lu şu n   dəyişilməsi  ilə  bağlı  yaxşılaşdı- 
rılması 
h a q q ın d a  
bəya n atları, 
B F K  
və 
h ə m k a r la r 
ittifa q la rın d a   xırda  burjua  m ü x alifətinin  z ə ifləm əsinə  və
1919-cu 
ilin  y az ın d a  bolşevikləri  h ə m k a r la r   ittifaqları 
ü z ə rin d ə  
ta m  
n ə z a r ə ti n ə  
səbəb 
o ldu. 
A zərbaycan, 
D ağıstan  və  Z a k a s p i   h ə m k a r l a r   ittifa q la rın ın   1919-cu  ilin 
a p re lin d ə  
k e ç irilə n  
q u rultayı 
bolşevik 
p latfo rm a sın d a  
d u rd u .66  I l ə m i n   ilin  yayında  B akı  h ə m k a r l a r   ittifaqla- 
rının, 
d e m ə k  
o la r 
ki, 
ham ısının 
id a rə  
h ey ’ətində 
k o m m u n istlə r  çoxluq  təşkil  e d ird ilər.  S en ty ab rd a  onlar 
sağ  sosialistlərin  d ə   son  dayağı  o la n   Bakı  H ə m k a rla r 
İttifaq ları  Ş urasım   ələ  k eç ird ilə r.  A z  so n ra   A zərbaycan 
kooperasiyasının  d a   aqib əti  belə  o ld u .67
Yazın 
əvvə lində n 
A z ə rb a y c a n  
k ən d liləri 
arasında 
çıxışlar 
başladı, 
k ə n d lilə r 
t ə r ə f i n d ə n   xüsusi 
sahibkar 
to rp a q la rın ın   tu tu lm a s ı  m ü ş a h id ə   o lu n u rd u .
1919-cu  il  m ayın  o r t a l a n n d a   "Azərbaycan"  q ə z e ti  G əncə 
q uberniyasının  Q azax  q ə z a sın d a   a q r a r   m ə sə lə   ilə  bağlı 
baş  v e r ə n  
iq tişa ş la r 
h a q q ın d a   yazırdı. 
Çox  hallarda 
to rp aq   sa hibləri  xüsusi  sah ib k a r  t o r p a q la rın ın   alqı-satqı 
və  ya  icarəyə  v erilm əsi  z a m a n ı  k ən d liləri  ald ad ır,  onlara 
h a q q ı  m üəy y ən  
q ə d ə r  
ö d ənilm iş  to r p a q la r   verirdilər. 
A q r a r  
m ə s ə lə d ə  
y a r a n m ış  
vəziyyəti 
n ə z ə r ə  
alan 
A zərbaycan  D İN ,  ö z ü n ü n   B akı  q u b e rn iy a sın d a   keçirdiyi 
təftiş  ə sa sın d a  1919-cu  il  m ay m   14-də  k ə n d lilə rə   m üraciət 
e d ə rə k   tələb   e t d i   ki,  t o r p a q   s a h ə lə rin in   alqı-satqısı  və 
hab e lə  icarəsi  ilə  bağlı  h ə r   cü r  əm əliyyatı  dayandırsınlar. 
R espublika  D İN -in   Z i r a ə t   n a z ir in ə   g ö n dərdiyi  t ə ’limna- 
m ə d ə   deyilirdi:  "...  ic a r ə y ə   v e r ilə n   t o r p a q l a r   əvvəlcə
k ən d   t ə s ə r r ü f a tı   ilə  heç  bir  əlaqəsi  olm ayan  xüsusi 
m ö h tə k irlə rin   əlin ə  k e ç ir,  o n lar  isə  öz  növbəsində  bunları 
m ə n fə ə tlə   z ə h m ə t k e ş   əhaliyə  s atırlar.  G ü m a n   edilir  ki, 
Z ira ə t  nazirliyi  k ə n d   əhalisinin  haqlı  n arazıhğına  səbəb 
olan  bu  c ü r   q e y ri-n o rm a l  had isən in   qarşısını  alm aq  ü çün 
tədbir  g ö rə cək d ir." 68
Y a ra n m ış  
m ü r ə k k ə b  
şərait,  E rm ə n ıs ta n d a n  
d aşn a k  
h ö k u m ə tin in   az ərb a y can lı  əhalini  d eportasiya  etm əsi  ilə 
bağlı  böyük  q a ç q ın l a r   axınm ın  gəlməsi  ilə  d a h a   d a  
dərinləşdi. 
İ s t i n t a q  
komissiyasının 
üzvü 
Mixaylovun 
m ə ’lu m a t m a   görə,  yalnız  1918-ci  ilin  yayı,  payızı  və 
qışında 
d a ş n a k la r  
115  k ə n d i 
dağıtm ışdılar.  N a ta m a m  
m ə ’lu m a t la r a  
g ö r ə  
bu 
k ə n d l ə r d ə  
7729 
azərbaycanh 
ö ld ü rü lm ü ş d ü r.  B u n l a r d a n   3252  kişi,  2276  qadın  və  2196 
uşaq 
idi. 
50 
m in  
azərbaycanlı 
q a ç q m a  
çe vrilərək 
Z ə n g ə z u r  
ərazisini 
t ə r k  
e tm ə y ə  
m əcb u r 
olm uşdur.69 
Z ə n g ə z u r d a n   v ə   E r m ə n is ta n d a n   azərbaycanlı  qaç q m la rın  
üm um i  sayı  150  m in   n ə f ə r   idi.70
Bu  m ü r ə k k ə b   d ö v rü n   h ə r  c ü r  çətin iik lərin ə  baxm a- 
yaraq,  g ə n c   re s p u b lik a   öz  h ə m v ə tə n lə rin i  d a rd a   qoym adı. 
Q a ç q ın la ra   y a r d ım  
işində  əsas  rolu  t ə ’m inat  nazirliyi 
öz  ü z ə rin ə   g ö t ü r d ü .   B ak ıd a  iaşə  və  bölgü  m ə n tə q ə lə ri 
təşkili  v a sitə s ilə   q a ç q ın la ra   h ə r   ay  ovəzsiz  pul  yardım ı 
göstərilirdi.71  Q a ç q ın İa r  ü çün  pulsuz  v ə   ya 
cü z ’i 
q iym ətə  ç ö r ə k   verilir,  h a b e lə   ilkin  tələb a t  malları  m aya 
d əy ə rin ə  s atılırdı.  N azirlik   h ə m   d ə   ictimai  işlərin  təşkili 
layihəsini  d ə ,  m ə s ə lə n ,  xalça  toxum a  e ’m alatxanalarının 
y arad ılm a sın ı  işləyib  hazırlam ışdı.  1919-cu  ildə  50  min 
qaç qım   y e r lə ş d ir m ə k   ü çün  d övlət  x əzinədən  18  mln.rubl 
v erm işdir.72 
1919-cu 
ildə 
q a ç q ın la r 
şö’bəsinə 
ayrılan 
maliyyə 
y a r d ım ı n m  
üm um i 
məbləği 
3.082.000 
rubla 
b ə r a b ə r  idi.73
D övlət  m aliyyə  y a r d ım m d a n   əlavə  müxtəlif  xeyriyyə 
cəm iyyətləri  d ə   -  "Bakı  m ü sə lm a n   xeyriyyə  cəmiyyəti", 
" Q arabağ  m ü s ə l m a n   v ə tə n d a ş la rı  cəmiyyəti",  "Tərəqqi", 
"İran  xeyriyyə  cəmiyyəti",  "Rus  xeyriyyə  cəmiyyəti"  və 
s.  kasıb  ə h a liy ə  b ö y ü k   y a r d ım   göstərirdilər.

---