İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

A z o rb y can d a 
daxili  hoyatın 
lıor 
cür 
ç o tin lik lə rin s
b axm aya raq, 
oııun 
b ü t ü n  
taleyi 
d a h a  
çox 
dünya 
səh n ə s in d o   baş  v erən   h adisəlorlə,  ilk  n ö v b ə d ə   R usı/3 
ilo  bağlı  idi.
O   d ö v rd ə  R u s iy a m n   ö z ü n ü n   taleyi  isə,  bir  çox  haida 
hansı  qüvvolərin  b u r a d a   qəlobə  ç a lm a s ın d a n   asilı  idi. 
Bu  f a k tın   dork  o lu n m a s ı  ilo  a z ərb a y can lılar  ü ç ü n   belo 
bir 
sual 
o r t a y a  
çıxırdı: 
v o tə n d a ş 
m ü h a r i b ə s i n d ə  
ikı
tə ro fd o n   hansı  o n la r  ü ç ü n   dah a  az  tə h lü k ə li  idi.
1919-cu 
il 
orzindo R u s iy a d a  d ü şm ən çilik  
e d ə n   iki
tə ro fd o n   azərb a y can lılar  ü ç ü n   d a h a   çox  t ə h l ü k ə   törodon 
C onubi  R usiyada  g e n e r a l   D enikinin  k o m a n d a n lıq   etdiyi 
könüllü  ordusu 
("Ağ  ordıı")  idi.  "V ahid  v ə   b ö lü n m ə z ”
Rusiya  uğruııda  v u ru şa n   m ü h a fiz ə k a r  ho rb ç ilə r  ç ə tin   ki, 
m ü q ə d d ə r a tın ı 
10
’yin  e tm iş  
dö v lətlərin  
suvcrenliyino
hö rm o t 
b o s l o y ird ilə r74 
Beləliklo, 
D e n ik in in  
qüvvəlori 
d a h a   qorxulu  to h lü k ə   idi.
Petrovskini 
t u t a n  
D e n ik in  
o rd u s u  
c ə n u b a  
doğru 
ho ro k ə t 
edirdi. 
Dağlı 
resp u b lik asın ın  
p a r la m e n t i  
vo 
hökıım oti  özünü  b u ra x m a ğ a   m əcb u r  o ld u la r.  A z ə rb a y c a n la  
Sovet  Rusiyası  a r a s ı n d a   b u fe r  d övlət  ro lu n u   oynayan 
Dağlıq  R cspu b lik asın ın   loğv  edilm əsi  a rtıq   A z ərb ay c an ın  
ö zü n ü n   mövcudlıığu  ü ç ü n   bilavasito  to h lü k o   idi,  buna 
göıo  d ə   re sp u b lik an ın   rohborliyi  D e n ik in in   h ə rə k o tlə rin i 
çox 
toşvişlo  izloyirdi. 
X arici  İşlər 
Nazirliyi 
m ü ttə fiq  
q o şu n la rın  
k o m a n d a n l ı ğ ı n d a n  
k ö nüllü 
o r d u n u n  
qoşun 
hissoloriniıı  D a ğ ıs ta n d a n   çıxarılm ası  ü çün  h o r  cü r  qəti 
vo  t o ’x irə sa lın m a z   to d b irlo r  görülm osini  to lə b   etm işdi.75
İngilislorin  D e n ik in i  m ü d a f io   e tm ə y ə   meylli  olm alarına 
baxnıayaraq,  o n l a r   h e ç   do  B akın ın   tu t u lm a s ı n d a   ona 
y a ıd ım  
etm ok 
f i k rin d ə   d eyildilər.7  H ə lə  
1919-cu  ilin 
y a n v a rın d a   T o m s o n   Q a f q a z   d ağları  b oyunca  v ə   Dağıs- 
tan ın  
Şimal 
h issəs in d o n  
keçon 
d e m a r k s iy a  
xəttini 
m iiəyyonləşdirm işdi. 
B u n d a n  
əlavə, 
m a r t d a  
ingilislər 
B akının  yaxınlığında  y e rloşm iş  "Rus  X ə z ə r   donanması" 
ad la n d ırıla n   horbi  birliyin  torksilah  o lu n m a sı  haqqında 
fo rm a n  
verm iş, 
g e n e r a l  
Prjevalski 
iso 
t ə ’cili 
olaraq 
A zorbaycan  o ıazisini  t o r k   etm işdi.  İngilislər  Biçeraxovun 
dostosinin  do  tə rk s i l a h   e d ilm ə s in o   çalışırdılar,  polkovnikin
özü  isə 
təltif  o l u n m a q   b əhanəsilo  İngiltəroyə  d ə ’vət 
olu n m u şd u r.
Beloliklə,  ingilis  k o m a n d a n lığ ı  D e nikınin  Conuba  doğru 
iroliləm əsinə 
m ü n a s ib ə td ə  
ö z ü n ü n  
qətiyyət 
nümayiş 
etdirdiyini  bü ru z ə  v erm ə yo  çalışırdı.  L akin  hadisələrin 
sonrakı 
gedişi 
b u n u n  
A .D enikinin 
planlarına 
t ə ’sir 
göstormodiyini  təsd iq ləd i.  B ununla  ə l a q ə d a r   olaraq  milli 
h ökum ətin  v ə tə n in   taleyi  u ğ ru n d a   təlaşı  artdı.  G ü m a n  
edildi  ki,  Bakı  nefti  ağqvardiyaçıların  növbəti  m əqsədinə 
çevrilə  bilər.
Ilö k u m ə t in   sədri  yeni  diplom atik  tədbirləro  əl  atdı, 
o  cümlodon 
g e n e ra l 
Şatelvortla  vo 
Bakıdakı 
İtaliya 
nüm ayəndəliyi  ilə  dan ışıq lar  aparıldı.  Könüllü  ordunun 
ingilis  q ə r a rg a h ı  yan ın d ak ı  n üm ayəndə si  general  Lazarev 
höku m əti  omin  e td i  ki,  "Denikin  o rd u su   Azərbaycana 
m ü n a sib ə td ə   heç  bir  təcavüzo  ol  a tm a q   fikrində  deyil 
və  onun  m üstəqilliyini 
m üm kün  hesab  e d ir  və  tanıyır".76 
Bu 
D enik in in  
əsl 
niyyətlərini  yaxşı 
tosəvvür 
edən
höku m əti  sakitləşd irm əd i.
D ə rb ə n d in   tu tu lm ası  ingilis  k o m andanlığının  Azorbay- 
canla  D e n ik in   o rd u s u   a rasın d a  qoyduğu  dem arkasiya 
xəttinin  birbaşa  pozulm ası  oldu.
1919-cu 
il 
m ayın 
26-da  p a r la m e n t 
öz  iclasında  " 
Müsavat"  fraksiyasım n,  könüllülor  tərə fın d o n   Petrovski 
və 
D ə rb ə n d in  
tu tu lm a sı 
ilə  bağlı 
sorğusunu 
vo
respublikanın  müstəqilliyinin  m üdafiə si  üzrə  tədbirləri 
m üzakiro  etdi.  Bu  m əsələ  ilə  bağlı  çıxış  edən  fraksiya 
lideri  M .R ə su lz a d ə   bildirdi  ki,  müstəqilliyimizi  q o ru m aq  
z ə ru rə ti  aydındır,  çü n k i  D a ğ ıstan   Azərbaycanın  vo  yeni 
y aranan  d ö vlətlərin  qapısıdır.77  Sorğuya  cavabla  çıxış 
edon 
baş 
nazir 
Usubbəyov 
h ö k u m ə tin  
sərhədlərin 
təhlükəsizliyini 
t o ’m in 
e tm ə k   üçün 
atdığı 
k onkre t
a ddım lar  h a q q ın d a   danışdı.  P a rla m e n t  hökum ətin  qəbul 
etdiyi  b ü tü n   todbirləri  bəyəndi  və  ona  yardım   edəcəyini 
bildirdi.78  Ö lkənin  m üdafiəsi  m əqsədilə  o,  hökum ətin 
tərk ib in d ən   ö lkəni  v ə   ya  o n u n   bir  hissəsini  fövqəl’ado 
horbi  və  ya  m ü h a s i r ə   ş ə r a itin d ə   e’lan  etm əyə,  könüllü 
dəstəlor  təşkil  e tm ə y ə   vo  digər  səlahiyyətləri  olan  xüsusi

---