İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

c ə h ə td ə n   çox  ç ə tin   idi.  H a z ırla n m ış   sistem  ü z rə   y erlə rd ə 
keç irilə n  əlavə  seçkilər  n ə tic ə s in d ə   p a r la m e n t   işlərinə 
əsasən  az  hazırlıqlı,  ö z ü n ü n   m üəyyən  siyasi  p roqram ı 
olm ayan  d e p u t a t   k o n tin g e n ti  seçilm işdi.  B u n u n la   belə, 
p a r la m e n t   fəaliyyətin  bu  m ə rh ə lə s in d ə   də  hakim iyyətə 
n ə z a r ə t  
o rq a n ı 
kimi, 
sözsüz 
ki,  resp u b lik an ın  
siyasi 
h ə y a tın d a   böyük  rol  oynam ışdır.
N .U subbəyovun  yeni  h ö k u m ə ti  öz  p ro q ra m ın ı  e ’lan 
e t d ik d ə ,  aydın 
oldu 
ki,  p a r la m e n tin   m övcud 
tərkibi 
n ə z ə rd ə   tu tu la n   m əsələ lə ri  həll  e t m ə k   ü çün  o n a   im kan 
v e rm ə y ə c ə k .  P a r l a m e n t  ö z ü n ü n   ilk  4  ayı  ə rz in d ə   yalnız 
xırda  q a n u n   layihəlorinə  b a x m a q la .  m əşğul  oldu,  günün 
başlıca 
m əsələ lə ri 
isə 
həll 
o lu n m am ış 
qaldı. 
A q r a r  
komissiya 
yalnız 
indi 
to rpağın 
ödəncsiz 
m ü sa d irə  
olunm ası  m ə s ə lə sin ə   gəiib  çatdı.  P a r l a m e n t   m ü zak irələri 
p artiya 
k o n fr a n s la rın a  
keçirildi. 
1919-cu 
il 
mayın 
əvvəllərində  h ü m m ə tç i  m en ş e v ik lə rin   3-cü  k o n fra n sı  oldu. 
K o n fra n s  
"İndiki 
p a r la m e n t 
f ə h lə  
v ə  
kəndlilərin 
m a ra q la rın ın   h əqiqi  m üdafiə çisi  olm adığını,  lak in   hazırkı 
siyasi  ş ə r a itd ə   p a r la m e n t   trib u n asın ın   əhəm iyyətini  nəz ərə 
a la r a q ,  k o n fr a n s   öz  yoldaşların a  p a r l a m e n t d ə   m ü vəqqəti 
q a lm a q   h ü q u q u   v erm işd i.  6
Əvvəlki 
h ö k u m ə t d ə n  
fərqli 
o la ra q , 
yeni 
k abinet 
iqtisadi  s'ıyasət  s a h ə s in d ə   A z ə rb a y c a n ın   ə n ’ənəvi  iqtisadi 
t ə r ə f d a ş l a r ın a  
m ü n a s ib ə td ə  
öz 
m öv q elərin i 
yenidən 
n ə z ə rd ə n   k e ç ird i.  Söhbət,  n e f tə   k ə sk in   ehtiyacı  olan  və 
A z ərb a y c a n   n e f tin in   əsas  bazarı  o la n   Sovet  R usiyasından 
gedirdi.
N e f t  
m ə h s u lla rın ın  
külli 
m i q d a r d a  
yığılıb 
qalmış 
eh tiy a tla rın ın  
(tə x m in ə n  
150  m ln .p u d )57  re sp u b lik ad a n  
ixracının  im kansızlığı  n e f t  h a sila tım n   aşağı  düşm əsinə 
səbəb  oldu,  bu  isə  öz  nö v b əsin d ə  m ə ’d ə n l ə r d ə   işlərin 
azalm asın a  v ə   fə h lə lə rin   işdən  ç ıx arılm asm a,  dəhşətli 
bahalığa,  kağız  p u lla rın   s ü r ’ə tlə   q iy m ə td ə n   düşm əsinə 
gətirib 
çıxardı. 
A ğ ır 
iqtisadi 
vəziyyət 
B a k ıd a  
t ə ’til 
h ə r ə k a tı m n   g ü c lə n m ə si  ilə  m üşaiyət  o lu n u rd u .
F a b r i k   inspeksiyasının  m ə ’l u m a t m a   görə,  1919-cu  ilin 
y a n v a rın d a   790,  f e v ra lın d a   2765,  m a r t ı n d a   isə  4710  n əfər 
t ə ’til 
e tm işdi.  8 
B ü tö v lü k d ə  
t ə ’tillərin  
ə k s ə r  
hissəsi
1919-cu  ilə  t ə s a d ü f   e d ird i  -  6189  fəhlə;  1918-ci  ildə  849 
fəhlə,  1920-ci  ildə  3263  fə h lə   t ə ’til  etm işdi.59  B üiün 
t ə ’tillər  ə s a sə n   sırf  iqtisadi  x a r a k t e r   daşıyırdt.
P a r l a m e n tin   1919-cu  il  14  aprel  tarixli  iclasında  ağır 
iqtisadi  vəziyyət  b a r ə d ə   çıxış 
ed ə n  
baş  nazir 
qeyd 
etmişdi  ki,  "...bizim  m ə ’ruz  qaldığım ız  həyati  çətinliklərin 
hamısı, 
ticarətim izin  
m ə ’lum 
qeyri-norm al 
vəziyyətdə 
olmasının  n ətic ə s id ir.  Ö lkəm izin  sərvəti  v ə   əm in-amanlığı 
neftdir  v ə   bizim  n e f ti n   əsas  istehlakçısı  olan  Rusiya 
ilə  əlaqə  yolları  kəsilm işdir;  bu  vəziyyət  bizi  çox  çıxılmaz 
vəziyyətdə  q oya  bilər".
İqtisadi  b ö h r a n m   a rtm a sı  ş ə r a itin d ə   fəlılə  hərək atın ın  
güclənm əsinin  m ü ş a h id ə   o lunm ası  bu  döv rd ə  respubli- 
kanın  daxili  vəziyyətini  d a h a   da  gərginləşdirdi.  B FK 
bolşeviklərin  t ə ’siri  ilə  siyasi  t ə ’til  keç irm ək   h aq q ın d a  
q ə r a r 
q əbul 
etd i. 
H ö k u m ə ti n  
k o n k re t 
antiböhran 
p ro q r a m ın ın   o lm asın a  bax m ay a raq   bolşeviklər  fə hlə lərə 
üm um i  t ə ’til  e ’lan  e tm ə k   çağırışı  ilə  m ü rac iət  etd ilər 
və  bu  z a m a n   t ə k c ə   iqtisadi  (kollcktiv  m üqavilənin  b ərpa 
olunm ası)  deyil,  sırf  siyasi  (Sovet  H ə ştə rx a m n a  
neft 
m əhsulları  ap a rılm a s ı)  tələb lər  d ə   irəli  sürdülər.  1919-cu 
il  1  may  nüm ayişi  ü m u m i  may  siyasi  t ə ’tilinin  başlarığıcı 
oldu.  B olşeviklərin  1  may  nüm ayişinin  h ö k u m ə t  əleyhinə 
güclü  t ə d b i r ə   ç e v ir m ə k   cə h d lə ri  boşa  çıxdı.  Bolşevik 
təbliğ atın a  b a x m a y a ra q   azərbaycanlı  fəhlələr  bir  may 
b a y ra m ın d a   ö zlərin in ,  qalan   fə h lə  kütləsinin  şüarları  ilə 
uzlaşm ayan  ayrıca  şiiarları  ilə  çıxış  etdilər.  Iləm in  gün 
azərbaycanlı  fə h lə lə r   özlərinin  1  may  nüm ayişində  fəal 
iştirak  e d ə n   m ü sa v a tç ıla ra   olan  e ’tim adlarını  bir  daha 
sübut  e td il ə r .61
A zərb ay c an lı  fə h lə lə rin   yeni  h ö k u m ə tin   xəttini  m üdafio 
etm ələri 
g ö stə rird i 
ki, 
o n la r 
gənc 
milli 
dövlətin 
m ənafeyini  q əbul  e d irlə r.  N ü m ay işd ə  g ünün  rus-fəhlə 
kütləsini  b irlə ş d irə n   şüarı  "Yaşasın  Sovet  Rusiyası"  idi.
T ə ’tilin  keçiriləcəyi  h a q d a   m ə ’lum atı  olan  h ö k u m ə t 
ona  im k an   v e r ilm ə m ə s i  üçün  bir  sıra  qəti  tə d b irlə rə   əl 
atdı.  B u n u n la   ə l a q ə d a r   o la ra q ,  A z ərbaycan  p a rla m e n ti
v

---