İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

k o m a n d a n lığ ı  h əb s  e d ilən ləri  b u r a x m a ğ a   m ə c b u r  oldu. 
Y a ra n m ış   vəz iyyə tlə  ə l a q ə d a r   o la r a q   p a r la m e n t  1918-ci 
il  d e k a b rın   25-do  k e ç irilə n   iclasda  siyasi  d u staq ların  
am nistiyası 
ü z rə  
kom issiya  y a r a t m a q  
h a q q ı n d a   q ə r a r 
çıxartdı.  K om issiyaya  A .Q a r d a ş o v ,  A .Ə fə n d iy e v ,  Ə.Tağı- 
yev,  A .S ə fik ü rd s k i,  S .A ğam alıoğlu  daxil  o ld u la r.  Komis- 
siya  inzibati  q a y d a d a   a z a d lıq d a n   m ə h r u m   ed ilə n   bütü n  
şoxsləri  t ə ’x iro s a lın m a d a n   a z a d   e t m ə y ə   ç a ğ ır d ı.31
İşçi  m əsələ si  h ö k u m ə t i n   daxili  siy a sə tin d ə   ən  ciddi 
m ə so lə lə rd ə n   biri  idi,  b u n a   g ö rə   d ə   o,  is tə r  p a r la m e n t 
iclaslarının,  is tə rso   d ə   B F K   iclaslarının  gündəliy in d ən  
d ü şm ü rd ü .  D e k a b r   t ə ’tilin d ən   so n ra   fə h lə   k o n fr a n s ım n  
iclasları  daim i  x a r a k t e r   aldı  -  h ə f t ə d ə   bir  çağırıldı  və 
gündəliyə, 
başlıca 
o l a r a q , 
siyasi 
x a r a k te rli 
m əsələ lə r 
çıxarıidı.  1919-cu  ilin  y a n v a rın d a   rus  f ə h lə   k ü tlələrin in  
k o m m u n is tlə rə  
tə r ə f  
meyl 
etm osi 
a r tıq  
a ş k a r  
hiss 
o lu n m a ğ a   başlayırdı.  B olşeviklər  d a h a   tez-tez  k o n fr a n s d a  
çıxışlar  edir,  fo h lə lə r  a r a s ın d a   bolşevik  pro k lam a siy a la rı 
yayırdılar.  I l ə m i n  
ilin  m a r t  ayında  bolşeviklər  fəhlo 
k o n fra n sın d a   çoxluq  q a z a n d ıla r  vo  öz  n ü m a y ə n d ə lə rin i 
onun  rəyasot  h e y ’ə tin o   daxil  e t d i l ə r   (R ə y a s ə t  h ey ’ətinin
10  üzvündon  7-i  k o m m u n ist,  h ü m m ə tç i  və  əd a lə tç i  idi).
1919-cu  il  y anva rın  8 -də  A .K .K a z ım z a d ə   p a r la m e n t 
iclasında  ə m o k   n a z irin ə   m ü sa v a t  fraksiyasının  fə h lə lərin  
çox  ağır  vəziyyoti  h a q q ı n d a   sorğusunu  oxudu:  kollektiv 
m üqavilo 
loğv 
o lu n m u ş, 
ə m ə k  
h aq q ı 
azaldılm ış 
v ə  
xorclorin  yarısını  zorla  ö doyirdi.32  M ü sa v a t  fraksiyasının 
sorğu-sual  naziri  A .S ə fik ü rd sk i  cavab  v e rd i.  O,  fəhlolərin 
voziyyo'.inin  ağırlığı  fa k tın ın   d o ğ ru lu ğ u n u   e ’t i r a f   etdi  vo 
söz  v erd i  ki,  h ö k u m ə t   o n la rın   vəziyyətinin  yaxşılaşdırıl- 
ması  üçün  b ü t ü n   to d b irlo rə  ol  a t a c a q d ı r . 33
B u n u n la 
o la q o d a r  
o la ra q , 
A .S o fik ü rd sk in in  
sədrliyi 
altın d a 
m ü t to f iq l ə r  
k o m an d an lığ ı, 
n e ft 
sənayeçiləri, 
b an k la r  vo  om ok 
h a q q la r ın ın   artırılm ası  ü zro   fabrik 
inspeksiyası 
n ü m ay o n d o lo rin in  
iştirakı 
ilə 
m üşavirə 
keçirildi.  M ü ş a v irə   q o r a r a   aldı  ki,  1919-cu  il  yanvarın 
1-dən  ə m ə k   h a q q ı n a   əlav ə  o la ra q   ayda  su b ay lara  120
rubl,  ailoliləro  isə  360  rubl  müavinot  verilsin.  Ncft 
sonayesinin  vəziyyotini  yaxşılaşdırm aq  üçün  ncft  sonaye- 
çilorinə  do  10  mln.  rubl.ssuda  v o ’d  edildi.34
Bu  istiq a m ə tin i  davaın  etdiron  Əmok  Nazirliyi  1919-cu 
il 
yanvarın 
25-də 
işçi 
mosələsi 
üzro 
funksiyasına 
fohləlorin  om əyinin  mühafizosi  vo  məişot  şəraitinin  daxil 
olduğu 
xüsusi 
m üşavironin 
təşkiliııo 
başladı. 
Xüsusi 
müşaviro,  tə rə flo rin   b əra b ə r  tomsil  olunm ası  şorti  ilo, 
fəhlələr  vo  m ü əssisə  sahiblori  daxil  olm aqla  19  nəfordon 
ibarət  olmalı 
idi.3Lakin  işçi  mosolosi  üzro  xüsusi 
m üşavironin  s ta tu s u   A zorbaycan  parla m en ti  tərəfindon 
yalnız  1919-cu  il  m a rtın   10-da  təsdiq  edildi.36
R espublika 
h ö k u m əti 
fəhlolərin 
həyat 
şoraitinin 
yaxşılaşdırılması  üçün  im kanlar  arayırdı,  iqtısadi  böhran- 
dan  çıxmağa  yollar  axtarırdı.
İstehsalın 
soviyyosinin 
aşağı 
diişmosi 
ilkin 
tolobat 
mallarının 
qiym otinin 
a rtm a sın a  
səbob 
olurdu. 
Bu, 
fohlolorin  y arıa c  voziyyotindo  qalması  ilə  yanaşı  gonc 
rcspublikanı  maliyyə  böhranı  təhlükosi  ilo  qarşılaşmasına 
aparırdı.
1919-cu 
il 
yanvarır. 
sonlarında 
Əmok 
Naziriiyi 
sonayenin  dirçoldilmosi  məqsodilo  sahibkarlara  müraciot 
edorok 
is te h sa la ta  
nəzaroti 
güclondirmoyo 
çağırdı. 
Ilö k u m o t  öz  növbosindo  zohm otkeşlorin  əmok  vo  moişot 
şoraitinin,  hüquqi  voziyyotinin  yaxşılaşdırılacağını  v o ’d 
etdi.37  Əm ok  naziri  A.Sofikürdski  eyni  za m a nda  qcyd 
ctdi  ki,  h ö k u m ət  fə hlo  vo  sahibkarlardan  mövcud  böhran 
voziyyotindon  ycgano 
çıxış  kimi  əmok  mohsuldarlığının 
yüksoldilməsini  təlb  edə cok.38
1919-cu  il  fevralın  4-do  növboti  p arla m en t  iclasında 
p arlam cntin  om ok  haqqının  artırılm ası  h aqqında  qanun 
layihosi  ilə  çıxış  edon  işçi  komissiyası39  bu  artımın 
zohm ətkeşlərin  vəziyyotini  oslindo  yaxşılaşdırmayacağını 
qcyd  edon  sosialistlorin  tə nqidino  mo’ruz  qaldı.  Q anun 
layihosi  m üsavatçılar  torofindon  m üdafiə  olundu,  "İttihad" 
isə  sosialistləri  m ü d afio   etdi40  vo  bununla  da  hökum oto 
c’timad  göstərm oyonlərin  öncüllorindon  biri  oldu.
l. J

---

Əvvolki 
kimi 
to rp a q  
m əsələsi 
başlıca 
m əsələ lə r 
sırasında  qalırdı.  H ö k u m ə t   onu  həll  e tm əyo  təlosm irdi. 
P a rla m e n tin   iclasında  çıxış  e d ə n   A z ə rb a y c a m n   baş  naziri 
F.Xoyski  to rp a q   m əsəlosinin  həllini  M üəssislər  Məclisinin 
çağırılrnasına  q o d o r  to ’xirə  saldığını  bildirdi.  B ununla 
borabor  a q r a r   mosolonin  tam   həll  o lu n m a s ın a   q ə d ə r 
m iilkodar  to rp a q   sahibliyinin  toxunulm azlığını  q o ru m aq  
c ’lan  edilirdi.  H ö k u m ə t o   tapşırılırdı  ki,  o n la rın   kəndlilər 
torofindon  ta m   to x unulm a zhğı  t ə ’min  edilsin.41  A m m a 
kondlilorin 
ağır 
vəziyyəti 
h ö k u m ə ti 
a q r a r  
m əsoləni 
p a r la m c n tin   m ü z a k ir ə sin ə   çıxarm ağa  m ə c b u r  etd i.  1919-cu 
il  fevralın  4-doki  iclasında  A z ərb ay c an   p a r la m e n ti  ilk 
dofo 
o la ra q  
a q ı a r  
m osoləyə 
baxmış  və 
p a rla m e n tin  
tapşırığı  ilo  hüm m o tç i-m en şev ik   Som əd  bəy  A ğam alıoğ- 
lunun  başçılığı  ilo  a q r a r   komissiya  y aradılm ışdır.
§  2.  N.Usubbəyovun  başçılığı  ilə 
dördiincü  hökumət  kabineti
Dövlot  hakim iyyotinin  osas  s t r u k tu rla rın ın   -  parla m en t 
vo 
h ö k u m o tin  
təşkil 
edilm osinin 
başa 
ça tm a sın a  
baxm ayaraq,  p a r la m e ııtd o   tomsil  o lu n a n   əsas  partiyalar 
arasında  m övcud  olan   barışm az  ziddiyyətlər  hök u m əto  
on  zoruri  m osololordən  heç  birinin  həll  etm oyə  imkan 
verm irdi.  R csp u b lik an ın   ağır  sosial-iqtisadi  və  qeyri-sabit 
siyasi  voziyyoti  ş ə ra itin d o   uzun  süron  h ö k u m o t  böhranı 
başlandı.
Y anvarın  28-do  p a r la m e n t in   on  birinci  iclasında  İttihad 
fraksiyası  3  b ə n d d o n   ibarot  sorğu  ilo  -  neft  möhtəkirliyi 
ilo 
m übarizo; 
1918-ci 
ildo  yığılmış 
taxıl 
m əh su lu n u n  
talanm ası;  H .Z .T a ğ ıy c v   firm asın d a  bezlo  bağlı  citıayətlor,
- 
h ö k u m ə t ə  
m ü rac io t 
e td i.42 
"İttihad"  fraksiyasının 
rəhbori  Q .Q a ra b ə y o v   bu  m əsolələrin  nizam lanm ası  üçün 
xüsusi 
m ü şav iro  
çağırm ağı 
təklif 
etdi. 
P a rlam e n tin  
ııövboti  iclasında  sosialistlər  do  h ö k u m ə to   -  Tağıyev 
fabriki  fə h lə lərin in   işdon  çıxarılm ası  h a q q ın d a ,  qonşu 
E rm ən istan la  o laq ələ rin   olm am ası  h a q q ın d a ,43  -  sorğu-
!annı  iroli  s ü rd ü lə r .  Ilö k u m ə t i   tonqid  cdən  müsolman 
sosialistlori  gö stərird ilo r  ki,  holə  d ə   no  seçki  orqanları, 
no 
ze m stv o v a la r, 
no 
d ə  
hoqiqi 
dem o k ra tik  
şohor 
özünüidarosi  yoxdur.  T o r p a q   ovvəlki  kimi  varlı  sinfin 
olindoydi. 
T i c a r ə t  
vo 
sonaye 
getdikcə 
dah a 
çox 
rnÖhtəkirlərin  to ru n a   d ü şürdü.
İnzibati 
özbaşınalığı 
və 
anarxiya 
sistemiııin 
bütürı 
məhvediciliyini  d ərk   ed ə n   sosialist  fraksiyası  bir  sıra 
q u b e r n a to rla r  t o ro fin d ə n   hakim iyyətlo  bağlı  cinayotloro 
yol  v erilm əsini 
göstorir, 
qoza 
roislori, 
pristavlar 
öz 
saholorində,  s t a rş in a la r  öz  comiyyotlorində  özbaşına  divan 
tu tu r  vo  h ö k m   çıxarırdılar.
I l ə r   iki  fra k s iy a n m   təq d im   etdiyi  sorğu  üzro  p arlam ent 
rnüzakiroləri  başlandı  və  son  noticodo  ittihadçıların  toləbi 
ilo  h ö k u m ə t ə   birinci  e ’timadsızlıq  göstoriimosino  sobob 
oldu.
S orğuda  gotirilən 
fa k tla rın   m övcudluğunu 
hökum ot 
üzvlərinin  özləri  do  e ’tiraf  edirdilər,  lakin  iki  ayhq  iş 
rnüd d ə tin d ə 
h ö k u m o t 
möveud 
ça tışm azlıqlan 
a r a d a n  
qaldırm aq,  daxili  idaro  m exanizmini  tonzimlomok  imka- 
m na  m alik  deyildi.
Fevralın  4 -d ə   v erilə n  so rğ u lard a  olaqodar  hökum ot 
iizvlorindən  daxili  işlor  naziri  X .X asm om m ədov,  orzaq 
naziri 
K .L izqar,  ticaro t  vo  sənayc  nazirinin 
müavini 
T.Sofəroliyev  çıxış  e tdilor.  H ə t t a   miixalifotin  toləbi  ilo 
hökum ət  başçısı  F.X oyskinin  özü  do  parla m cn t  qarşısm da 
çıxış  etdi.  B u n a  baxm ayaraq  Q.Qaraboyov  öz  fraksiyası 
adından  h ö k u m o tin   izahatını  qcyri-qonaotboxş  hcsab  ctdi 
və  təklif  etd i  ki,  bir  d a h a   o n a   e ’timadsızlıq  göslorilsiıı. 
"Müsavat"  fraksiyası,  bitoroflor  vo  milli  azlıqlar  hökum oti 
müdafio  e td ilə r.  M ü sav a tç ıla r  müxalifoti  bütün  rnos’uliy- 
yəti 
h ö k u m ə tin  
üzorino 
yıxm aqda 
g ü n a h landırdılar. 
Partiyanın  iclasında  çıxış  edə n  M .RosuIzado  göstordi  ki, 
bez 
vo 
q orodovoylarla 
bağlı 
e ’titnfadsızlıq 
mosolosi 
qoymaq  olm az.  Noyin  b a h a sın a   olursa-olsun  hökum oti 
yıxmaq  d a h a   çox,  bizim  müstoqilliyimizin  düşm onlorino 
sorfolidir.44

---