İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

ç a ğ ırıla n ad ək   "tə rk ib in ə  daxil  olan  cəm iyyət  v ə   təşkilat- 
ların 
üzvlərinin 
m a ra ğ ın ın  
m üdafiə si 
ü z rə  
b irgə 
iş 
x a tirin ə 7  A z ə rb a y c a n   p a r la m e n t in ə   daxil  olm ağı  m ü m k ü n  
saydı.  Beləliklə,  bu  q ü v v ələr  p a r l a m e n t ə   daxil  olm aqla, 
A zərb ay c an   ideyası  ilə  o lm a s a   da,  A z ərb ay c an   dövlətçiliyı 
faktı  ilo  razrlaşm alı  o ld u la r.
P a rla m c n tin   osas  özəyini  sabiq  Milli  Ş u ra n ın   44  üzvü 
təşkil  edirdi.  D a h a   36  m ü sə lm a n   d e p u t a t   isə  keçmiş 
milii  k o m itə lə rin   xətti  ilə  ş ə h ə r  və  q ə z a la r d a n   seçilmişdi. 
Şohər  ö z ü n ü id a rə s i  və  milli  k o m itə lə ri  olm ay an   q ə z a la rd a  
d e p u t a t l a r  
k ə n d  
icm aları 
n ü m a y ə n d ə lə rin in  
qurultayı 
tə ro fin d ə n  
seçilə 
b ilərdilər.8 
N ə z ə r d ə  
t u t u la n  
120 
d e p u t a t d a n   80  m ü sə lm a n   əhalisini, 21  e r m ə n i, 
10 
rus,
4 
milli  azlıqları  (a lm a n , yəhudi, gü rc ü   və polyakları)
tomsil  etm əli  idilor.  I l ə m k a r l a r   t ə ş k i la tla rın a   3  yer,  n e ft 
sonayeçilori 
şura sı  v ə   ti c a r ə t-s ə n a y e   ıt ti f a q m a   2  yer 
ayrılmışdı.  Q a n u n la   ərazi  proporsiyası  da  m üəyyənləşdi- 
rilirdi:
a)  m üso lm a n   oh alisin d ən   -  80  n ə f ə r.
1.  Bakı  -  5  nofor
2.  Göyçay  -  2.
3.  C a v a d   qəz ası  -  2.
4.  Q u b a  qəzası  -  2.
5.  L ə n k ə r a n   qəzası  -  2.
6.  Şamaxı  qozası  -  2.
7.  G o n c ə   qozası  -  3.
8.  Ə roş  q əz ası  -  2.
9.  C a v a n şir  q əzası  -  1.
10.  Z o n g ə z u r   qəzası  - 2.
11.  Qazax  q əz ası  -  1.
12.  C obrayıl  qəzası  -  1.
13.  N uxa  q əz ası  -  2.
14.  Şuşa  q əz ası  -  2.
15.  Z a q a t a l a   q əz ası  - 2.
16.  İrəvan  q u b e r n iy a s ım n   A z ə rb a y c a n   hissəsi  -  3.
17.  Tiflis  q u b e r n iy a s ın m   A z ə rb a y c a n   hissəsi  -  1.
b) 
E rm ə n i  ohalisindon  21  nofor,  G onco  vo  Şuşanm 
ho rə sin d ə n   8  n ə f o r  vo  Bakı  E rm oni  Milli  kom itəsindon
5  nofər.
v) 
Bakı  R u s  Milli  Ş u rasın d an   - 10-  nofor;
q) 
A lm a n   Milii  T əşk ila tıııd a n   - 1  nofor;
d) 
Y ə h u d i  Milli  Ş u rasın d an   -  1 nofor;
e)  Gürcii  Milli  Ş urasın d an   -  1  nofor;
o) 
Polyak 
Milli  K om ito sin d ə n   - 1  nofor;
j)  Bakı  I l ə m k a r l a r   İttifa q la r ın d a n   -  3  nofor;
z)  Bakı  n e f t  sənayeçilori  Şıırası  vo  Ticarol-sonayc 
ittifa q ın d a n   2  n ə f o r  (m ü ş to ro k ).9
Milli  Ş ura,  so n ra  iso  A zorbaycan  parla m cn ii  bfitiin 
siyasi  p artiy a la rı  da  p a r la m e n tin   işindo  işürak  etm oyə 
d o ’vot 
e td ilo r.  Siyasi  partiyaların 
golocok  parhımcrıto 
m ünasibəti 
1918-ci 
il 
d ek a b rın  
6-14-do 
kcçirilon 
və 
bolşeviklərdon  b aşq a  bütün  p a r ti y a la n n   iştirak  ctdiklori 
d e m o k ra tik  
m üşavirodo 
aydınlaşdı. 
E s c r 
S.Saakyanm 
tolobi  ilo  m üşaviro  v ahid  vo  böüinm oz  Rusiya  haqqında 
mosoloni  m ü z a k ir o   etdi.  Rus  p a r tiy a la n n ın   əksoriyynti  - 
kadc tlə r,  m cn şc v ik lə r,  bölünm oz  vahid  Rusiya  idcyasını 
m üdafio  e t d i lə r   və  ycni  yaranm ış  dövlotlorin  tanınm a- 
sından  vo  yerli  h ö k u m ə td o   iştirakından  imtina  u m o y o  
çağırdılar. 
A z ə ıb a y c a n  
milli 
p a rtiy a la n  
"Miisavat", 
"İttihad", 
" H üm m ot" 
vo 
"Miisolman 
sosialist 
biokıı" 
Rusiya  ilo  y c nidon  birloşmok  ideyası  əleylıino  koskin 
çıxış  e td ilə r.  B unu  da  A zorbaycan  mi!li  parliyalarınm  
m övqeyinə  yaxın  m övqedon  çıxış  ctdi.  O,  parlam cntin 
vo  h ö k u m ə tin   yalnız  milli  tomsilçilik  prinsipi  osasmda 
toşkil  edilm osini  toklif  cdirdi.  Bolşcviklor  foal  boykai 
taktikası 
e ’lan 
e td ilə r. 
M enşcviklorin 
idaro 
ctdiklori 
I l ə m k a r la r  
İttifa q la rı 
Şurası 
da 
p arla m cnto 
qarşı 
m üxalifotə 
keçdi. 
Şura 
əksoriyyoti  6 
noforin 
bitorof 
qalması  ilə  p a r l a m c n t d ə   iştirak  ctm om ok  haq q m d a  qorar 
qobul  e t d i . 1 
I l ü m m o tç i  m cnşcviklor  parla m en lin   açıl- 
nıasına  k ö m ə k   ctsolor  do,  b unun  mocburiyyot  qarşısında 
cdildiyini  bildirirdilor,  bclo  ki,  hakimiyyoti  öz  ollorino 
alm ağa  h az ır  dcyildilor.  Buna  göro  do  o nlar  parlam cııt-

---

doki 
foaliyyotlorini  ö zlərinin  inqiiabi 
təbliğat 
form ası 
kimi  q iy m ə tlo n d ir ir d ilə r.11
E s e r lo r 
p a rtiya sı 
da 
p a r la m e n t d ə  
iştirak 
etmoyin 
m üm kiin iü y ü n ü   nəz o rd o n   k eçirirdi.  Bu  p artiy a n ın   Bakı 
kom itəsi  A zorb ay ca n ın   öz  m ü q o d d ə ra tın ı  t ə ’yin  etmosi 
ideyasını, 
yalnız 
v ahid 
F e d e r a tiv  
R usiya 
to rkibində 
m ü m k ü n  
sayırdı. 
Bu 
partiyaya 
görə , 
A z ərb ay c an  
C üm huriyyoti  böyük  Rusiya  F e d e ra siy a s ın ın   b ə ra b ə rh ü - 
quqlu  iizvü  o lm a q la   z ə h m ə t k e ş   xalqın  n o rm al  inkişafını 
to’min 
e d ə  
bilər; 
p a r la m e n t  
isə 
yalnız 
d e m r o k r a t i k  
seçkilor  keçirilmosi  osasın d a  n ü fuz lu  o r q a n   ola  b ilərdi.12 
D e m o k r a tik   seçkilorin  osası  kimi  o n la r  milli  təmsilçiliyi 
deyil,  yalnız  p artiya  prinsiplərini  q əbul  e d ird ilər.  1919-cu 
il 
yanvarın 
25-do 
p a r la m e n t 
e s e r 
p a rtiya sının 
Bakı 
kom itosinin 
o n a  
5 
y er 
ayrılm ası 
h a q q ı n d a  
xahişini 
m iizakiro  etd i.  "Ə hraı"  fraksiyası  v ə   " b itə rə flə r”  bu  xahişi 
o  şortlo  qobul  e td ilo r  ki,  o n la r  sosialist  frak siy asm a 
daxil 
olsunlar, 
çünki 
bu 
y erlə r 
milli 
azlıqlar 
üçün 
ayrılm ışdır.  E s e r lo r   özlorini  beynolmiləlçi  p artiya  hesab 
etd ik lo rin d ə n  
hcç 
bir 
milli 
kom itoyo 
girm əm işdilor. 
A m m a   p a r la m e n t in   p a rtiy a   prinsipi  ilə  deyil,  milli  əsas 
üzrə  y a r a d ılm a sın a   göro  q ə r a r a   alındı  ki,  milli  azlıqlar 
h es a b ın a  e se rlə ro   y er  a y rılsın.13
E serlo rin   p a r la m e n t d o   iştirakını  m ü d a f i ə   e d o n   M .Ro- 
sulzado  m üxalif  qüvvonin  o r a d a   olm asının  zoruriliyini 
bildirdi.  "Bizim  foaliyyotimizin  tonqid  olu n m ası  və  bizim 
m övqelorim izo  qarşı  c ’tiraz  p a r la m e n t   b i n a s m d a n   k ə n a rd a  
deyil, 
p a r la m e n t  
t r ib u n a s ın d a n  
bildirilm əli 
v ə  
həm in 
trib u n a d a n   d a   o n a   ca vab  alın m a h d ır" .14  B u n u n la   belo, 
e s e rlə r  p a r la m e n t in   fəaliyyotindo  iştirak  etm odilor.
P a rla m e n tin  
işo  b aşlam ası  orofosindo  A z ə rb a y c a n d a  
siyasi  qüvvolorin  ü m u m i  düzü m ü   bu  c ü r   idi.  A z ərb a y c a n  
p a r la m c n tin in   açılışı  d e k a b rın   3-no  n ə z ə r d ə   t u tu lm u ş d u . 
P a rla m e n tin   açılm asının  longimosi  ingilis  k o m an d an lığ ın ın  
A zorbaycan 
h ö k u m ə t i n ə  
etdiyi 
tozyiqlərlə 
bağlı 
idi. 
Britaniya  o rd u s u   baş  q ə r a rg a h ın ın   rəisi  S.Stoksun  m ayor 
R o la n so n a   göndordiyi  m ə k t u b u n d a   o n a   tapşırılırdı  ki,
koalisiyon  h ö k u m ə ti  m ü ttə fiqlor  kom andanlığı  torofindon 
tanınm ayınca  p a r la m e n tin   açılm asına  im kan  verm osin.15
Belə 
m ü r ə k k ə b  
şəraitdo 
Azorbaycan 
parlam enti 
dekabrın  7-də  H .Z .T ağıyevin  qızlar  gimnaziyası  binasında 
öz  işinə  başladı.  O n u n   birinci  iclasını  Milli  Şuranın 
sodri  və  "Müsavat"  fraksiyasının  sodri  M .R əsulzadə  açdı.
O,  üm idvar  olduğ u n u   bildirdi  ki,  m üstəqiilik  xalqımızı 
sür’ətlə 
ink işaf 
e tm ə y ə  
və 
azad 
xalqların 
gələcək 
birliyinin 
m ü stəq il 
üzvi 
olm ağa 
im kan 
verocok, 
O, 
p a rla m en t 
üzvlərinə 
m ürac iət 
e d ə rə k  
onları 
vətənin 
monafeyini  və  xalqın  əm in-amanlığını  partiya  monafelə- 
rindən 
ü s tü n  
tu tm a ğ a  
çağırdı.16 
Sonra 
M.Rosulzado 
p a rla m e n tin   sodrini  vo  onun  müavinini  seçmoyi  təklif 
etdi.  "Müsavat"  fraksiyası  adındaıı  çıxış  edə n  Ş.Rüstom- 
bəyov  Ə .T o p çu b aşo v u   sodrliyo  vo  onun  müavinliyinə  iso
H .A ğayevin  namizədliyini  irəli  sürdü.  Əıı  gənc  d cp u tat 
Rohim  bəy  Vəkilov  p a rla m e n tin   katibi  seçildi.  Bütün 
nam izodlor 
p a r la m e n t  
torəfindon 
tosdiq 
olundular. 
T opçubaşovun 
B akıda 
olm adığından 
onun 
vozifosi 
m üvoqqəti  o la ra q   H.A ğayevo  lıəvalo  olunm uşdu.  Parla- 
m entin  cari  işlərini  id arə  e tm okdən  ötrü  sədr,  onun 
müavini  vo  fraksiya  nümayondolorindon  ibarot  senyor- 
konvent  (m oslohot  şurası)  seçildi.
"İttihad"  partiyasının  təklifi  ilo  parlam entin  açılması 
m ünasibotilə  siyasi  m ohbuslara  amnistiya  e ’lan  cdildi.
Sonra  baş  nazir  F.Xoyski  hökumotin  daxili  vo  xarici 
siyasəti 
h a q q ın d a  
hesabat 
m o’ruzəsi 
ilo 
çıxış 
edib 
hökum ətin 
səlahiyyotlorini 
tohvil  veriiməsi  vo  bü tü n  
hakimiyyotin  p a r la m e n to   keçməsini  e ’lan  etdi.  II.A ğaye- 
vin 
təklifi 
ilə 
m andat, 
reqlam ent 
və 
təso rrü fat 
komissiyalarına  seçkilər  keçirildi.
Fraksiyaların  gəlocok  foaliyyətinin  əsas  prinsip  və 
p roqram ları 
onların  boyanatlarında  ifado  olundu.  Bu 
b ə y a n atlard a  bütü n   fraksiyaların  müstoqilliyi  q o ru m aq  
və  ö lk ə d ə   d e m o k ra tik   quruluş  b ə rq ə ra r  etm ək  kimi 
ümumi  istəklori  ifado  olunsa  da,  bu  m əq səd lə rə  nail 
olmağın 
yolları 
və 
vasitoləri 
fraksiyalar 
tərə fin d ə n

---