İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

Ə lb o ttə,  e ’tira z   y ara n m ış  beynəlxalq  vəziyyətdə  heç 
bir  dəyişiklik  e d ə   bilməzdi.  C a v a b   n o ta s ın d a   T ü rk iy ə  
Xarici  İşlər  Nazirliyi  g ö stə rird i  ki,  A n t a n t a   ilə  barışsq 
şə rtlərini 
y e r in ə  
y e t i r ə r k ə n , 
S ultan 
h ö k u m ə t i 
ingilis 
q o şunlarının 
B akını  t u tm a s ı  ilə  bağlı  y a r a n a   biləcək 
m ü n a q iş ə d ə n   k ə n a r d a   q a lm a q   istəyir.
T ü rk iy ə n in  
arxasınca, 
1918-ci 
ilin 
noyabr 
ayında 
A lm aniya  da  m ə ğ lu b   oldu,  kayzer  II  V ilhelm in  h ö k u m ə ti 
devrildi.  A t l a n t a   ilə  sülh  ş ə r tl ə r i n ə   görə ,  A lm an iy a  öz 
q o ş u n la rım   G ü r c ü s t a n d a n   çıxartm alı 
idi.
1918-ci  ilin  n o y a b r  ayında  tü rk   v ə   a lm a n   qoşunları 
C ən u b i 
Q a f q a z d a n  
çıxarıldı. 
Bu 
z a m a n  
tü r k  
hərbi 
eşolonları  rə islərin in   özləri  ilə  böyük  m iq d a r d a   ərzaq 
apardığı  hallar  da  o lu rd u .
Bir  sıra  bu  c ü r  halları  qeyd  e d ə r ə k ,   N u ru   Paşaya 
m ü ra c iə tin d ə   F.X oyski  yazırdı:  "Mahiyyət  e ’tib arilə,  bu 
m ohsulların  çıx arılm asın a  qarşı  e ’tira z   e t m ə y ə rə k ,  b u n u n la 
belə,  m ən   h e s a b   e d irə m   ki,  bu,  ö lk ə d ə   m öv cu d   olan 
m üvafiq  q a n u n   v ə   h ö k u m ə t   q ə r a rla r ın ın   gözlənilm əsi  ilə 
yerinə  yetirilm əlidir".  O,  əm in   o ld u ğ u n u   bildirirdi  ki, 
həm in 
q a n u n la r ı n  
gözlənildiyi 
t ə q d ir d ə  
A zərb ay c an  
h ö k u m ə t 
o r q a n la rın ın  
ö zləri 
"A zərbaycan 
tü rk lə rin in  
həyatı  və  əm lak ı  n a m in ə   h ə r   cü r  m ə h ru m iy y ə to   dözən, 
q anların ı  axıdan  vo  həya tla rın ı  q u rb a n   v e r ə n   tü r k   hərbi 
hissoiorinin 
eh tiy a c la rın ın  
ödən ilm əsi 
üçün 
tə d b irlə r 
görocok".85
Baş  nazirin  bu  s ö z lə rin d ə   A z ərb ay c an   tarixinin  ən 
ağır  a n l a r ı n d a n  
birin d ə  o n u n  
k ö m əy in ə  gəlm iş  türk 
əskorlorino  do rin   m in n o td a rlıq   i f a d ə   o lu n m u şd u .
§  4.  Böyük  Britaniya  qoşunlarımn 
Azərbaycana  gəlməsi
M u d ro s   m ü q av iləs in in   ş ə r tl ə r i n ə   əsasən,  A z ə rb a y c a n a  
ingilis  q o ş u n ları  yeridildi.  İngilis  k o m a n d a n lığ ın ın   A zər- 
baycan 
C ü m h u riy y o tin in  
müstəqilliyi 
ideyasına 
neco 
y anaşacağını  h c ç   kəs  bilmirdi.  H ə lə   Ə n z ə lid ə   o lark ə n ,
ingilis  q o şu n ların ın   k o m a n d a n ı 
g ene ral-m ayor  V .İ.Tom- 
;on  rus  " m ü ttəfiqlərini"  hər  cü r  in andırm ağa  çalışırdı 
ki,  o,  R u siy a m n   1914-cü  ildəki  sə rh ə d lə ri  daxilində  b ərp a 
olunması  t ə r ə f d a r ıd ı r   v ə   yeni  y ara n m ış  dövlət  q urum larım  
tam m ır.86
Ə w ə l c ə   ingilis  k o m a ndanlığı  A zorbaycan  hökum oti  ilə 
nesa bla şm a m ağa  cə h d   edirdi.  Belo  ki,  ingilislərin  Bakıya 
gəlm əsindən  bir  q ə d ə r   əvvəl  Ənzoliyə  getm iş  A zorbaycan 
nüm ayəndə  h e y ’əti 
(N.Usubboyov,  M .IIacınski  və  b.) 
general  T o m s o n a   resp u b lik a  h ü d u d la rın a   daxil  olmamış- 
dan  ovvol  A z ə rb a y c a n ın   m üstəqilliyini  tam m ağı  təklif 
ctdikdə,  o,  bu  tələbi,  "Azərbaycan  Cümhuriyyoti  adı 
altında  bizə  yalm z  xalq  kütloləri  içərisində  heç  bir 
layağı 
o lm a y a n , 
tü rk lə rin  
in triqaları 
ilo 
yaradılm ış 
hökum ət  m ə ’lum dur"87  bohanəsi  ilə  y erin ə  yetirm ək d ə n  
qəti  s u r ə td ə   im tina  etdi.
Bu 
z a m a n  
Xoyski 
diplom atik 
m o h arə t 
üsullarım  
üümayiş  e t d ird i.  1918-ci  il  noyabrın  16-da  Azorbaycan 
Nazirlər  Ş urasının  sodri  F ətolixan  Xoyski  Ənzəlido  olan 
V .İ.T om sona  m o k tu b la   m üraciot  edo ıo k   ingilis  qoşunla- 
rının  Bakıya  daxil  olm asının  "Azorbaycan  müstəqilliyinin 
v o  
on u n  
orazi 
bütövlüyünün 
pozulm asına 
xidmət" 
etm oyəcəyinə  ü m id v a r  olduğunu  bildirdi.88
A zorbaycan  n ü m a y ə n d ə   h ey ’oti  və  g en e ral  V.İ.Tomson 
nrasında 
Ə n z ə lid ə  
im zalanm ış 
m üqavilonin 
şə rtlə rin ə  
göro, 
m ü tto fiq  
qo şu n ların  
k om andanlığı 
hakimiyyətini 
yalnız 
Bakı 
q u b ern iy a sın a 
aid 
etm əyi 
söz 
verirdi. 
İngilislər  A z ə rb a y c a n   hök u m o tin in   daxili  işlorinə.  qarış- 
m ayacaqlarına  söz  verirdilor.  Strateji  m əntoqo  kimi,  Bakı 
Denikinin  ağ q vardiyaçı  o rd u s u n a   köm ok  edon  A n t a n ta n ın  
planlarında  m ü h ü m   ’rol  oynayırdı.
1918-ci  il  noyabr  ayının  17-do  özünü  şohərin  horbi 
q u b e rn a to ru   e ’lan  etm iş   g en e ral  T o m s o n u n   başçılığı  ilo 
ingilis  qoşu n ları  B akıya  daxil  oldu.  Polkovnik  F .P .K ok- 
kerel  m ü ttə fiq   dövlotlərin  B akıda  kom issarı  t ə ’yin  edildi. 
Bakıda  ingilis  q o şunlarının  üm um i  sayı  5  min  ə sg ə rd ə n  
ibarət  idi.  9

---

Q o ş u n la r  B akıya  daxil  olan   z a m a n ,  g e n e ra l  T om son 
lim a n d a   İn g iltərə ,  ABŞ,  F ra n s a ,  İtaliya  bay raq ları  ilə 
birlik d ə  X a lq   C ü m h u riy y ə tin in   d ə   bayrağının  asıldiğt-  ' 
g ö rd ü k d ə ,  onu  d ə r h a l   g ö t ü r m ə k   əm rin i  v e rd i.90
M .R ə su lz a d ə   öz  x a ti r ə lə r i n d ə   yazırdı:  "17  təşrin i-san id ə 
iki  B akı  vardı:  M ə h z u n   m ü s ə lm a n   Bakısı  ilə  m ə m n u n  
x ristian 
Bakısı".91 
İki 
g ü n d ə n  
so n ra  
k o m a n d a n lıq  
m ü s ə lm a n  
əhalisini  k ə d ə r l ə n d i r ə n  
m ü r a c i ə t n a m ə   dərc 
etdi. 
B u ra d a  
"qalib 
e ’tila f 
o r d u s u n u n  
m ə m l ə k ə t ə  
d f 'n m ə d ə n   əvvəl  z ə f ə r i- m ü ş t ə r ə k ə   b u n c a   x id m ə tlə ri  dəyən 
f ə d a k a r   rus  x ə lq in ə   ə d a i- d in şü k ü r a n   e t m ə k   və z ifə lə rin d ə n  
olduğu  və  bu  v ə z ifə n in   iflası  üçün  R u siy a d a n   qoparılm ış 
Q afqasiy an ın   d ü ş m ə n d ə n   təxliyyəsi  ü ç ü n   U f a d a   təşək k ü l 
ed ə n   ru s   h ö k u m ə ti  ilə  b ile ’tilaf  b u ra y a   gəlindiyi"92  qeyd 
edilirdi.
Bu  m ü r a c i ə t n a m ə n i n   bağışladığı  ağır  tə ə s s ü r a t ,  ingilis 
q oşu n ları  ilə  gəlm iş  biçeraxovçu  v ə   e r m ə n i  d əstələ rin in  
qalıqları,  A z ə rb a y c a n   bayrağının  g ö tü rü lm ə s i  h a q d a   əm r
-  b ü t ü n   b u n la r  h ə r   d ə q i q ə   t ə x rib a ta   çe vrilə  bilərdi.  Bu 
q ə d ə r  
siyasi 
ç ə tin lik lə r 
q a r şıs m d a  
A z ə rb a y c a n  
siyasi 
xadim ləri  ü çün  istiqlaliyyətin  ə s a sla rın a   sad iq   q alm aq, 
m ü vazinəti  sa x la m a q   və  sarsılm az  o lm a q   h ə q iq ə tə n   çətin 
idi.  "Bu  m ü ş k ü la t  m ə v v a c ih ə sin d ə   istiq a m ə tlə rin i  360 
d ə r ə c ə   d əy işən lə r  v ardı.  M illiy yətpə rvərliklərinə  şübhə 
e d ilm əy ən   b ə ’zi  zəvati  m ö h t ə r ə m   b elə  hasil  olan  və 
xam əti  a n la m a q   ü ç ü n   "istiqlaldan  istinkaf"  təklifini  tədqiq 
e tm ə k   z ə ’finə  d ü şd ü lər" .93  -  dey ə  M .Ə .R ə s u lz a d ə   yazırdı. 
Ə h m ədbə y  A ğ a y ev   "vahid  və  b ö lü n m ə z   R usiya  uğrunda" 
Rusiya  Milli  Ş urası  ilə  tələsik  d a n ış ıq la ra   başladı  və 
açıq c asın a 
ə rz  
e td i 
ki, 
guya 
A z ə rb a y c a n  
m üstəqil 
ya şa m a ğ a   q a d ir  deyil.  L a k in   d e m o k r a tiy a n m   yenilməzliyi 
və  dəstəyi  A z ə rb a y c a n   istiqlaliyyəti  prinsipinin  özünü 
m ü d a fiə   e t m ə y ə   k ö m ə k   etd i.
G e n e ra l  T o m s o n u n   ə m ri  ilə  B a k ıd a   "mülki  hakimiy- 
yətin 
gücü 
ictim a i 
asayişin  q o ru n m a s ı 
ü ç ü n   o rd u n u  
m ə s’uliyyətdən  a z a d   e d ə   b iləcə k  d ə r ə c ə d ə   güclü  olana"94 
q ə d ə r   hərbi  vəziyyət  e ’la n   edildi.
1918-ci  il  n o y a b r  ayının  19-da  g en e ral  T om son  hərbi 
dövr  q a n u n l a r ın ın   pozu lm asın a  g ö rə   cə zalar  h aq q ın d a 
əm r  v erdi.  Bu  ə m r ə   görə,  m ü t tə f i q   ord u ların   hərbi 
rütbəli 
şəxsləri  v ə  
R usiya  h ö k u m ə t in ə   xidm ət  ed ə n  
şəxslər  (a ğqvardiyaç ı  za b itlə r  n ə z ə r d ə   t u tu lu r d u )  istisna 
olm aqia,  xüsusi  icazə  o lm a d a n   silah  gəzdirm ək,  iclas  və 
t ə ’til  k e ç ir m ə k   q a d a ğ a n   edilir,  xüsusilə  ciddi  cin ay ə tlə rə 
görə  ölüm   cəzası  n ə z ə r d ə   tu tu lu r d u .95
B akıda 
h ə r b i  vəziyyətin 
e ’lan 
edilm əsi 
ilə  ingilis 
k om andanlığı  ə s lin d ə   ş ə h ə r d ə   v ə   Bakı  quberniyasında 
bütü n  
inzibati 
hakim iyyəti 
öz 
əlinə 
alırdı. 
B ütün 
m ə h k ə m ə   v ə   icra  hakim iyyəti  d ə   g en e ral  T om sonun 
s ə r ə n c a m m a   v erilirdi.
B unun  tə sd iq i  o la ra q ,  1918-ci  il  noyabr  ayının  29-dan 
X ə z ə r 
D o n a n m a s ın ın  
b ü tü n  
t ic a r ə t 
gəm iləri 
ingilis 
k o m an d a n lığ ın ın   s ə r ə n c a m ın a   keçdi.96  T i c a r ə t   D o n a n m a - 
sını  id a rə   e t m ə k   ü ç ü n   b aşd a  m ayor  B ra u n   olm aqla 
"İngiltərə  D ə n iz   Nəqliyyatı"  şirkəti  t ə ’sis  o lundu.  B ununla 
ingilislər 
"vahid,  b ö lü n m əz  Rusiya"nın 
bərpası 
işində 
D enikin  o r d u s u n a   k ö m ə k   e tm ə k   m əq səd ilə  X ə zər  dənizi 
üzə rin d ə  n ə z a r ə ti   b ü tü n lü k lə   öz  əllərinə  aldılar.
B ak ıd an   b aş q a ,  M u d r o s   sülhü  ş ə r tlə r in ə   görə,  ingilislər 
B atu m u  
t u t d u l a r   v ə  
Z a q a fq a z iy a   D ə m ir  Yolunu 
öz 
n əz a rə tlə ri  a l t ın a   g ö tü rd ü lə r.  Beləliklə,  Q a ra   dənizdən 
X ə zər  d ə n iz in ə   q ə d ə r   m ü h ü m   strateji  əməliyyat  m eydanı 
onların  ə lin ə   keç d i.
B u nunla 
ə l a q ə d a r  
Böyük 
B ritaniyanın 
o 
zam ankı 
hərbi-dəniz  naziri  U .Ç ö rçill  yazırdı:  "Britaniya  qoşunları 
B a tu m a   çtxarıldı  v ə   cəld  Q a ra   d ən izd ə n   X əzər  dənizinə 
q ədər,  b a şq a   sözlə,  B akıya  q ə d ə r   Q a fq a z   dəm ir  yolunu 
tu td u . 
B ritan iy alıla r 
tezliklə 
X ə z ə r  
d ənizində  o n lara 
üstünlük 
t ə ’m in 
e d ə n  
d o n a n m a  
y aratd ıla r. 
Britaniya 
qoşunları  d ü n y a n ın   ə n   böyük  strateji  xətlərin d ə n   birinə 
sahib  o ld u .97
Bu  m ə q s ə d l ə   "B ritaniya  N e f t   İdarəsi"ni  t ə ’sis  e d ə rə k , 
ingilislər  n e f t   s əna yesini  d ə   öz  n ə z a rə ti  altına  alm ağa 
çalışırdılar.  B rita n iy a   "Bibiheybət"  n e ft  şirkətinin  sədri 
H e r b e r t 
A l e n  
1918-ci 
ilin 
d e k a b r  ayında 
L o n d o n d a

---