İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

H olə  1919-cu  ilin  o w o llə rin d o n   A z o rbaycanın  hökum oti 
B akıda 
g c n e r a l - q u b e r n a t o r l u q  
sistem inin 
öziinün 
ləğv 
edilmosi  u ğ ru n d a   m übarizo  ap a rırd ı.  A z orbayca n  xarici 
işlor 
nazirinin 
bu 
vaxt 
İstan b u ld a 
olan 
A z ərbaycan 
diplom atik  m issiyasmın  başçısı  Ə .T o p çu b aşo v a  göndərdiyi 
te ie q r a m ın d a   g östərilirdi:  "Nəyin  h e sa b ın a   olursa-olsun 
B akıda  ingilis  g e n e r a l- q u b e r n a t o r l u ğ u n u n   ləğv  edilm əsinə 
nail  olm aq  lazım dır.  Ə k s  t ə q d ird o   idarəçilik  nöqteyi-no- 
z ə rin d ə n  
d ö zü lm əz 
h e s a b  
ed ilə n  
ikihakimiyyətlilik 
alınır".85
1919-cu  il  iyunun  13-də  B akıda  z ə h m ə tk e ş lə rin   ingilis 
qoşunlarının  A z o rb a y c a n d a   saxlanılm asına  qarşı  yönəlmiş 
izdiham h  m itinqi  o ldu.86
Sərhodlorin  m öhkəm lo n d irilm o si  m əq səd i  ilə  hər  iki 
respublikanın 
dövlot  bütövlüyünüıı  birlikdo  q o ru m a q la  
bağlı 
A z o rb ay ca n la 
G ü rc ü s ta n  
a r a s ın d a  
im zalanmış 
müqaviloni  p a ı i a m e n t   1919-cu  il  iyunun  27-də  yekdilliklo 
tosdiq 
e td i.87 
O n u n  
tosdiqindon 
so n ra 
h ö k u m ə t 
torofindən  T iflisdon  12  yüngül,  12  dağ   topu,  24  "Maksim" 
tipli  pulem yot  və  on u n   üçün  xeyli  m iq d a rd a   sursat  vo 
horbi  lovazim at  alınm ışdı.  M üqav iləy ə  uyğun  o lara q,  bir 
q ru p   azərbaycanlı  hərbi  təhsil  m ü ə ss is ə lə rin d ə   oxum aq 
üçün  G ü r c ü s t a n a   getd i.  1919-cu  ilin  a x ı r l a n n d a   İtaliyantn 
horbi 
naziri 
ilə 
A z o rb ay ca n a 
avtom obil, 
a e ro p lan , 
p ro jek to r 
vo 
s. 
g ö n d ə r m o k  
h a q q ı n d a  
da 
danışıqlar 
a p a rıh rd ı.88  M ü q av ilən in   böyük  siyasi  əhəm iyyoti  var  idi 
vo 
o, 
tokco 
iki 
s u v e r e n  
dövlət 
a r a s ın d a  
dostluq 
m ünasibotlorinin 
m ö h k ə m lə n d irilm ə sin o   deyil,  həm   d ə  
Dcnikin  to h lü k ə s in ə   qarşı  müəyyon  to 'm in a t  olm asına 
kömok  etdi.
A zorbaycan  p a r la m e n t in i n   bü tü n   fraksiyaları  müqavi- 
loni  boyondilor.  Y alnız  bolşeviklər  bu  m üqaviləni  heç 
bir 
ohomiyyəti 
o lm a y a n  
"kağız 
parçası" 
a d la n d ır a ra q  
ratifikasiyasına  qarşı  çıxdılar.
Conubi  Q a f q a z   re sp u b lik a la rın ın   q ü v v ələrinin  cəmloş- 
dirilmosino,  bu  m üqaviloni  im zalam aya n  d a ş n a k   E rm ə - 
nistanı  ciddi  p o zu c u lu q   tö rə td i.  İrovan  h ö k u m ə ti  özünü
j  heç  bir  vochlo  hansxsa  antirusiya  blo k u n d a  təsovvür  ed ə  
i! 
bilmirdi.
B ununla  belə,  A z ə rb a y c a n d a   xidm ətlərinin  uzandığına 
görə  narazılıq  e d ə n   vo  v ə tə n o   q ayıtm alarım   istəyən  bir 
çox  ingilis  əsg ə rlərin in   özlorinin  do  sıralarında  pozğunluq 
giiclənirdi.  B u n u n la   ə la q ə d a r  o laraq,  ingilislərin  tədrici 
toxliyosi  prosesi  başlandı  və  ingilis  kom andanlığı  horbi 
ipvazimatı  D e n ik ın   o rd u s u n a   v erdi.  1919-cu  il  avqustun 
ı 
əvvəllərindo 
B ritaniya 
kom andanlığxm n 
sorə ncam ında
olan  X ə zo r  hərbi  donanmasx  da  D e n ik in ə   verildi.  Bu 
A zorbaycan  h ö k u m o tin in   kəskxn  e ’tirazına  sobəb  oldu. 
H ö k u m ə t 
n o ta sın d a  
göstərilirdi 
ki, 
"...  Xəzor 
hərbi 
ı 
donanm ası 
hissəlorinin  Könüllü  ord u y a  verilməsi  A zər-
baycanın 
müstəqilliyi 
və 
bütövlüyü 
üçün 
birbaşa 
tc-hiükodir  v ə   on u n   əhalisinin  təbii  narah atlığ ın a  səbəb 
oimaya 
bilməz."89 
İngilis 
k om andanlığı 
hök u m ətin  
e  tirazına  cavabxnda  yalnız  X ə z ə r  donanm ası  gomilərinin 
j  D e n ik in ə  
verildiyini  bildirdi.  Eyni  z a m a n d a   1919-cu  il
■
  a v qustun 
4-də 
k o m a n d a n lıq  
A zorbaycanla 
G ü rc ü s ta n
s a rh ə d lə ri  boyunca  üçüncü  d em a rk a s iy a   xətti  keçirdi. 
D e nikin  Zaqafqaziyadakx  horbi  foaliyyətini  m üvəqqoti 
dayandırdx, 
lakin 
bu 
on u n  
əsas 
qüvvələrinin 
Qszıl 
O r d u n u n   y ü rü ş ü n ə   qarşı  Şim ala  aparılmasx  ilə  birbaşa 
bağlı 
idi. 
Ö z ü n ü n  
re g io n d a k ı 
nüm ayondəsi 
g eneral 
N .B a rato v a  verdiyi  t ə ’limatxnda  o,  yazırdı  ki,  "Z aqafqa- 
ziya,  R u siy a m n   tə rk ib   hissəsi  kimi  sayılmalı  olsa  da, 
yerli  h ö k u m o tə   hələlik  d ö zm ək   olar".90
A v q u s tu n  
sonlarxnda 
ingilislər 
Q a fq azd a n  
çxxdxlar. 
Sonuncu  ingilis  h ərbi  b irləşm ələri  A zərbaycam   tork  etdi. 
Bu  b a r ə d ə   re sp u b lik a   h ö k u m ə ti  G ü rc ü sta n   h ö kum ətinin 
Parisd ək i  səlahiyyətli  n ü m ay ən d ə si  Q am başidze  vasitəsi 
ilə  A”zərbaycan  h ö k u m ə tin in   P arisdəki  nüm ayəndəsino 
göndərdiyi 
h e s a b a t d a   xobər  v e r i l i r d i 91  B undan  ovvəl 
avqu stu n  
23-də 
ingilis 
g e n e r a h  
Şatelvort 
m ü ttə fiq  
q o şu n la rm   k o m a n d a n h ğ ı  adxndan  Bakı  ohalisinə  "vida 
çağırışx" 
ilə 
m ü ra c iə t 
etd i. 
M ü ra c iə td ə  
deyilirdi: 
"F ü rs ə td ə n  
i s tif a d ə  
e d ə r ə k  
indi 
Bakını 
tə rk  
ed ə n  
B ritaniya  q o şu n ları  a d ın d a n   A zərbaycan,  xüsusilə  Bakı 
şəhəri,  əh a lisin d ə n   üzr  istəyirik.  Q əlbən  təəssüf  edirik 
ki,  biz  çoxlu  d o stlarım ız  və  ta n ışlan m ızla  vidalaşırıq,

---