İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

e lm o y ə  m ə c b u r   idi  ki,  m ü s a v a tç ıla r  bizo  qarşı  partiz an  
m ü haribosi 
a p a ıır ,  
arası 
k ə silm ə d ə n  
d ə m i r  
yolunu 
dağ ıd ırlar" 25
A z ə rb a y c a n  
k ö nüllü 
d ə s t ə l ə r i  
v ə  
Bakı 
XK S-nin 
qoşu n ları  a r a s ın d a   Q u b a   u ğ r u n d a   g ə rg in   d ö y ü şlə r  gedirdi. 
Ş ə h ə r  iki  d ə f ə   ə ld ə n -ə lo   keçm işdi.  Ə sa sə n   A m a z a s p ın  
k o m a n d irlik   etdiyi  d a ş n a k la r d a n   ib a rə t  sovet  h ö k u m ə t 
o rq a n la rı  az ərb a y can lı  ə h a liy ə   am a n s ız   d ivan  t u t u r d u .  
T a n ın m ış  
e r m ə n i   q u ld u r u   d a ş n a k   A m a z a s p ın   dəstəsi 
Q u b a  ra y o n u n d a   d ə h ş ə tli  vəh şilik lə r  tö rə d ird i.
Bu 
h a d isə lo r 
A z ə rb a y c a n  
h ö k u m ə t in in  
yaratdığı 
F ö v q ə l ’a d ə  
is tin ta q  
kom issiyasının 
üzvü 
N o v a tskinin 
hom in 
kom issiyanın 
s ə d r in ə  
"Quba 
vo 
Q u b a  
qəzası 
k o n d lə rin in  
dağıdılm ası 
v ə  
adı 
çə k ilm iş 
ş ə h ə r  
və 
k o n d lərin   sak in ləri  ü z ə r i n d ə   edilm iş  zorakılıq  h a q q ın d a " 26 
adlı  m o ’ruzosindo  t ə f o r r ü a t ı   ilə  ifa d ə   olunub.
S ə n o d d ə n   m o ’lum  o lu r  ki,  "1918-ci  ilin  a p r e l  ayında, 
Bakı  q uberniya sı  b o lşeviklərin  ə l in d ə   o la n   za m a n ,  187 
silahlı  ə sg ə rd o n   ib a rə t  d ə s t ə   ilə  bolşeviklərin  n ü m ay ən - 
dəsi  D avid  G e lo v a n i  Q u b a y a  gəldi  və  özü n ü   Q u b a  qəza 
kom issarı 
e ’lan 
e d ə r ə k  
əhaliyə 
d ə r h a l 
S ovetlərin 
hakim iyyətini  tan ım ağ ı  tə k lif  etd i.  Q u b a lıla r  bu  tələbi 
yerino  y etirm əy o   m o cb u r  oldular.
Çox  k e ç m ə d o n ,  ləzgilərin  o n a  qəfil  h ü c u m u   səbəbin- 
don,  G e lo v a n i  şəh ə ri  tork  e t d i  və  b ü tü n   xristian  əhalisini 
do  zo r  g ü c ü n ə   özü  ilə  a p a rırd ı.  L əz gilə r  geri  çə k ilənləri 
t ə ’qib  edir  v ə   o n ları  a t ə ş ə   tu t u r d u .   A tış m a   zam anı 
mülki  əh a lid ə n   bir  n e ç ə   a d a m   ö ld ü rü ld ü .
1918-ci  il  may  ayının  1-də  d a ş n a k s a k a n   A m a z a sp ın  
başçılıq  etdiyi  və  yalnız  e r m ə n ilə r d ə n   ib a rə t  o lan  d ə s tə  
şəhəri  ə h a tə   etdi  və  onu  a t ə ş ə   t u tm a ğ a   b aşladı.  Ş əhərin 
a h n m as ı  m ü sə lm a n   əh a lisinin  kütləvi  s u r ə td ə   öldürülm əsi 
vo  o n u n   ü z ə rin d ə   h ə r   c ü r   zorak ılıq la  m üşay iət  o l u n u rd u . 
Ü m um iyyətlə , 
iki 
m in ə  
q ə d ə r  
kişi, 
q ad ın  
və 
uşaq 
ö ld ü rüldü.
Q ubaya  golib  ç a t a n a   q ə d ə r   A m az asp ın   d əs təsi  h ə r ə k ə t  
etdiyi  yol  boyunca  d ə m ir  yolunun  h ə r  iki  tə r ə f i n d ə  
yerləşm iş 
m ü s ə lm a n   k o n d lə rin ə   hü cu m   edir,  onları
yandırır,  d a r m a d a ğ ın   edir,  əm lakını  talayır,  nə  qadın, 
n ə  
də 
u ş a q la r a  
rə h m  
e tm ə y ə rə k , 
qaçm ağa 
macal 
tapm am ış 
sak in ləri 
ö ld ü rü rd ü  
(üm um iyyətlə 
Quba 
qəzasının  122  k əndi  viran  edilm işdi).27
Lakin  c ə b h ə n in   ən  m üh ü m   hissəsi  K ü rdom ir  istiqamoti 
idi.  Bakı 
X K S -nin  əsas  qüvvolərinin  Goncoyə  hücum u 
mohz  b u r a d a   ged ird i.
A zərb ay c an   h ö k u m ə tin in   hərbi  qüvvələri  hücum  edon 
sovet  q o ş u n la rın d a n   m ü d a fiə   o lu n m a q   üçün  kifayət  q ə d ə r 
deyildi.  Bu  c ü r   ş ə r a i td ə   k o n a r d a n   hərbi  köm ək  tələb 
olunurdu.
S onralar  M .R ə s u lz a d ə   yazırdı  ki,  o  za m a n   yaranm ış 
şəraitd ə  yalnız  T ü rk iy ə y ə   üm id  qalırdı  və  bu  qardaş 
millət  A z ə rb a y c a n ı  d ü ş m ə n lə rin   olindon  qoparıb  alm ah 
idi  28
Bir  sıra  m ə t b u a t   o r q a n la rın d a   qeyd  olunduğu  kimi, 
A zərbaycan  h ö k u m ə ti   dərk  edirdi  ki,  öz  qüvvəsi  ilə 
A z ərb ay c an d a 
h ü q u q i 
dövlot, 
qayda-qanun 
yaratm aq  
m üm kün  deyil.  "Partiya  m ənsubiyyətindon  asılı  olmayaraq, 
Milli  Ş uranın  b ü tü n   üzvləri  əm in  idilor  ki,  xalqı  Bakıdakı 
bolşevik 
h ə r ə k a t ı n d a n   vo  dağıdıcı  anarxiyadan  yalnız 
k ən a r  q ü w ə   xilas  edo  bilor,  bütün  fikir  və  sə’ylər 
Bakını  tez  bir  z a m a n d a   d üşm ən  qüvvələrdon  xilas  etməyo 
yönəlmişdi: 
Milli 
Şuranın 
bütün 
daxili 
imkanları
tükənm işdi".29
N.Usubbəyov  d a   belə  fikirdə  idi.  Y aranm ış  voziyyəti 
səciyyələndirərək, 
o 
deyirdi: 
"Təkco 
biz 
Azərbaycan
tü rk lo rin d ə 
deyil, 
h əm  
do 
Z aqafqaziyanın 
bütün 
ərazisində  m övcud  o la n   bu  cü r  böyük  miqyaslı  anarxiya 
bizim 
öz 
qüvvəlorim izlə 
yatırdıla 
bilməz: 
şərq d ən
bolşeviklərin  h ü c u m u   isə  vəziyyəti  daha  da  ağırlaşdırır. 
Belo  bir  vəziyyətdə,  bu  cür  acizliyimiz  şoraitindo  bizim 
xarici 
m ü daxiləyə  m ü ra c iə t 
e tm ə k d ə n  
başqa  çarəm iz 
qalmır.  Bu  h a l d a   biz  sevino  bilərik  ki,  buraya  golməli 
olan  xarici  qüvvə  d o st  və  q a r d a ş  qüvvəsi  -  Türkiyədir".30
İyun  ayının  4 -d ə   Osm anlı  imperiyası  ilo  Azərbaycan 
Cüm huriyyəti 
a r a s ın d a  
dostluq 
h aqqında 
müqavilə 
im zalandı.  Bu,  A z ərb a y c a n   Cümhuriyyətinin  xarici  dövlət

---