www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
131
N.Nərimanov və b.) birmənalı şəkildə ruspərəst-qərbpərəst-
beynəlmiləçi məfkurəyə əsaslanmış və Azərbaycanın gələcəyini
Rusiyadan və ruslardan ayrı təsəvvür etməmişlər. Bu mənada,
milli-dini
məfkurəyə əsaslananlarla ruspərəst-qərbpərəst-
beynəlmiləlçi məfkurəsinə söykənənlərin sosial-demokratiyaya
baxışlarında kəskin fərqlər olmuşdur.
Milli
sosial-demokratiya.
Məsələn,
milli-dini
məfkurəyə əsaslananlardan bir qrupunun sosial-demokratiyaya
münasibəti yalnız rəğbət xarakter daşımışdır. Bu ruhda olan
aydınlarımızdan Əhməd bəy Ağaoğlu ilk dövrlərdə marksizmi
İslam dininə zidd saymamış, hətta 1905-1906-cı illərdə yazdığı
bəzi məqalələrində sosializmi təqdir etmiş, onun əsas qayəsinin
bəşər övladının mənəvi və maddi səadəti olduğunu bəyan
etmişdi [159, 172]. Ancaq sonralar bir neçə məqaləsində
Ağaoğlu marksizmi, xüsusilə rus bolşevizmini kəskin şəkildə
tənqid etmiş, onun sosializmlə bağlı yazılarına istinad edilərək
«sosialist» adlandırılmasını isə səhv hesab etmişdi [10]. Hətta,
«Materializmin təntənəsi və əsassızlığı» məqaləsində fəlsəfədə
materializm cərəyanının əsassızlığını sübut etməyə çalışan
Ağaoğlunun fikrincə, müəyyən bir dövrdə «qalib» durumda olan
Marksın materialist təlimi hazırda öz əhəmiyyətini itirmişdir [9].
Ancaq sonrakı dönəmlərdə bu fikrinin ziddinə olaraq
Ağaoğlunun yenidən marksist-leninçiləri təqdir etməsi ilə
qarşılaşırıq.
Fikrimizcə, müasirləşməyin yalnız dini sahədə deyil, eyni
zamanda milli məsələdə (türkçülüklə) də uzlaşdırılmasının
vacibliyi XX əsrin əvvəllərində müəyyənləşmişdir. Bu sahədə
isə ilk uğurlu addım Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən atılmışdır.
O hesab edirdi ki, yalnız islamlıq və müasirlik deyil, türklükdə
müasir ruhlu olmalıdır. Bir sözlə, müsəlman-türk dünyasının
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
132
132
əsas hədəfi türkçülük (Türk qanlı), müasirlik (Avropa qiyafəli)
və islamçılıq (İslam imanlı) olmalıdır. Ancaq müasir ruhlu
türklük və islamlıq Avropanı təqlid olmamalıdır. Əgər bu təqlid
xarakter daşıyarsa o zaman qarşımızda müasir ruhlu islam və
türk deyil, Avropa ruhlu Türk və İslam dayanmış olar. Bununla
da, Hüseynzadə avropalaşmaq dedikdə, onun təzahürünü qəbulu
etsə də, mahiyyətini qəbul etməmişdir. Başqa sözlə, o,
yeniləşməyi zahirən Qərb mədəniyyəti, mahiyyət baxımdan
İslam-Türk dəyərləri çərçivəsində görmüşdür.
İslamla sosial-demokrat təlimi arasında oxşarlıqların
olması iddiasını irəli sürən milli ideoloq Ə.Hüseynzadə
«Milliyyət və insaniyyət» məqaləsində yazırdı ki, sosial-
demokratlar bütün xalqların çıxış yolunu nasiyonalizmdə-
millətçilikdə, milli müxtariyyətlərdə deyil, sosializmdə,
internasiyonalizmdə, bir sözlə beynəlmiləliyyətdə gördüyü kimi,
müsəlmanlar isə bunu, islamiyyət daxilində ittihad və ittifaq
etməkdə
görürlər.
Deməli,
islamiyyət
sosializmə,
beynəlmiləlçiliyə nəinki ziddir, əksinə bir çox cəhətlərinə görə
üst-üstə düşür. Ə.Hüseynzadə yazırdı ki, bu mənada sosializmin,
beynəlmiləliyyətin mahiyyəti milliyyətdə deyil, insanlığın
istiqlalına müsaid olduğu kimi, islamiyyətin də məqsədi
insanlığın istiqlalıdır: «Çünki islamiyyət bir dindir ki, millət və
milliyyət tanımaz, kəlmeyi-şəhadət gətirib onunla mütədəyyin
olanlara rəsmsiz, şəklsiz, yoldaşsız bir Allaha iman gətirənlərə
bir nəzərlə, bir ümmət nəzərilə baxar!.. Zəkat qanununu əvəz
edən «Əlkasibü həbibüllah», «Külli müslümün üxüvvətin»
deyən və «vələdi-qeyri-məşru» namilə Avropa şəhərlərini
dolduran hüquqi-mədəniyyədən, hüquqi-vərasətdən məhrum bir
firqənin törəməsinə mane olan faizi, mürabihəçiliyi, hər növ
monopolya
və
inhisarlığı
haram
bilən
islamiyyətin
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
133
nasiyonalizmə ilə deyil, sosializmə ilə əlaqəsi vardır» [109, 113-
114]. Bununla da, Ə.Hüseynzadə belə bir qənaətə gəlirdi ki,
zamanın mədəni cərəyanları islamiyyətin və sosializmin deyil,
kapitalizm və nasiyonalizmin ziddinədirlər: «Kor qalıb bunu
görməyən, fəhm və idrak etməyən camaatlar bu cərəyanlara
müqabilə etdikcə içdən çıxılmaz girdablara düşəcəkləri gün kimi
aşikardır» [109, 114]. Deməli, Hüseynzadə bu məqaləsində
nəinki sosializmi birmənalı şəkildə rədd etmiş, hətta
nasiyonalizmlə müqayisədə beynəlmiləl mahiyyət daşıdığı üçün,
onun islamçılıqla oxşarlığından belə bəhs etmişdi. Bu baxımdan,
Ə.Hüseynzadə Marksın sosializm ideyasına deyil [109, 127],
onun törəməsi olan marksizm-leninzmə, yəni rus bolşevizminə
qarşı olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1900-1910-cu illərdə
Azərbaycan türk ziyalıları arasında islamçılar və milli liberallarla
yanaşı, rus bolşeviklərinə yaxın olan milli sosial-demokratlar –
milli inqilabçılar (M.Ə.Rəsulzadə və b.) da olmuşdur.
M.B.Məmmədzadəyə görə, milli ilberallar və milli inqilabçılar
taktiki gediş baxımından fərqli yollar tutsalar da, XIX əsrin
ziyalıları tərəfindən elan edilmiş millətçilik prinsiplərinə
sədaqətdə ortaq olublar [154, 19]. Ancaq ümumilikdə, Mirzə
Bala milli inqilabçıların və milli liberalların prinsip etibarilə
müstəqil olmadıqlarını, rus bolşevikləri və rus liberalları ilə bağlı
olduqlarını vurğulamışdı. Onun fikrincə, yalnız 1910-cu illərdə
onların əksəriyyəti bir araya gələrək Azərbaycan türklərinin
müstəqil ideya cərəyanı olan müsavatçılığın – Azərbaycan milli
ideyasının təməlini qoymuşlar [154, 36]. M.Ə.Rəsulzadənin öz
sözləri ilə desək, bu dövrdə milli inqilabçılar vətənlərini işğal
edən çar Rusiyasına qarşı mübarizədə rus sosial-demokratlarla
bir yerdə olmağı, digər cərəyanlarla (liberallar, islamçılar və b.)
Dostları ilə paylaş: |