İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Milli sosial-demokratiya.
- Əhməd bəy Ağaoğlu
- Əli bəy Hüseynzadə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 131
N.Nərimanov və b.) birmənalı şəkildə ruspərəst-qərbpərəst- beynəlmiləçi məfkurəyə əsaslanmış və Azərbaycanın gələcəyini Rusiyadan və ruslardan ayrı təsəvvür etməmişlər. Bu mənada, milli-dini məfkurəyə əsaslananlarla ruspərəst-qərbpərəst- beynəlmiləlçi məfkurəsinə söykənənlərin sosial-demokratiyaya baxışlarında kəskin fərqlər olmuşdur.
Məsələn, milli-dini məfkurəyə əsaslananlardan bir qrupunun sosial-demokratiyaya münasibəti yalnız rəğbət xarakter daşımışdır. Bu ruhda olan aydınlarımızdan Əhməd bəy Ağaoğlu ilk dövrlərdə marksizmi İslam dininə zidd saymamış, hətta 1905-1906-cı illərdə yazdığı bəzi məqalələrində sosializmi təqdir etmiş, onun əsas qayəsinin bəşər övladının mənəvi və maddi səadəti olduğunu bəyan etmişdi [159, 172]. Ancaq sonralar bir neçə məqaləsində Ağaoğlu marksizmi, xüsusilə rus bolşevizmini kəskin şəkildə tənqid etmiş, onun sosializmlə bağlı yazılarına istinad edilərək «sosialist» adlandırılmasını isə səhv hesab etmişdi [10]. Hətta, «Materializmin təntənəsi və əsassızlığı» məqaləsində fəlsəfədə materializm cərəyanının əsassızlığını sübut etməyə çalışan Ağaoğlunun fikrincə, müəyyən bir dövrdə «qalib» durumda olan Marksın materialist təlimi hazırda öz əhəmiyyətini itirmişdir [9]. Ancaq sonrakı dönəmlərdə bu fikrinin ziddinə olaraq Ağaoğlunun yenidən marksist-leninçiləri təqdir etməsi ilə qarşılaşırıq. Fikrimizcə, müasirləşməyin yalnız dini sahədə deyil, eyni zamanda milli məsələdə (türkçülüklə) də uzlaşdırılmasının vacibliyi XX əsrin əvvəllərində müəyyənləşmişdir. Bu sahədə isə ilk uğurlu addım Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən atılmışdır. O hesab edirdi ki, yalnız islamlıq və müasirlik deyil, türklükdə müasir ruhlu olmalıdır. Bir sözlə, müsəlman-türk dünyasının www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
132 132 əsas hədəfi türkçülük (Türk qanlı), müasirlik (Avropa qiyafəli) və islamçılıq (İslam imanlı) olmalıdır. Ancaq müasir ruhlu türklük və islamlıq Avropanı təqlid olmamalıdır. Əgər bu təqlid xarakter daşıyarsa o zaman qarşımızda müasir ruhlu islam və türk deyil, Avropa ruhlu Türk və İslam dayanmış olar. Bununla da, Hüseynzadə avropalaşmaq dedikdə, onun təzahürünü qəbulu etsə də, mahiyyətini qəbul etməmişdir. Başqa sözlə, o, yeniləşməyi zahirən Qərb mədəniyyəti, mahiyyət baxımdan İslam-Türk dəyərləri çərçivəsində görmüşdür. İslamla sosial-demokrat təlimi arasında oxşarlıqların olması iddiasını irəli sürən milli ideoloq Ə.Hüseynzadə «Milliyyət və insaniyyət» məqaləsində yazırdı ki, sosial- demokratlar bütün xalqların çıxış yolunu nasiyonalizmdə- millətçilikdə, milli müxtariyyətlərdə deyil, sosializmdə, internasiyonalizmdə, bir sözlə beynəlmiləliyyətdə gördüyü kimi, müsəlmanlar isə bunu, islamiyyət daxilində ittihad və ittifaq etməkdə
görürlər. Deməli,
islamiyyət sosializmə, beynəlmiləlçiliyə nəinki ziddir, əksinə bir çox cəhətlərinə görə üst-üstə düşür. Ə.Hüseynzadə yazırdı ki, bu mənada sosializmin, beynəlmiləliyyətin mahiyyəti milliyyətdə deyil, insanlığın istiqlalına müsaid olduğu kimi, islamiyyətin də məqsədi insanlığın istiqlalıdır: «Çünki islamiyyət bir dindir ki, millət və milliyyət tanımaz, kəlmeyi-şəhadət gətirib onunla mütədəyyin olanlara rəsmsiz, şəklsiz, yoldaşsız bir Allaha iman gətirənlərə bir nəzərlə, bir ümmət nəzərilə baxar!.. Zəkat qanununu əvəz edən «Əlkasibü həbibüllah», «Külli müslümün üxüvvətin» deyən və «vələdi-qeyri-məşru» namilə Avropa şəhərlərini dolduran hüquqi-mədəniyyədən, hüquqi-vərasətdən məhrum bir firqənin törəməsinə mane olan faizi, mürabihəçiliyi, hər növ monopolya və
inhisarlığı haram
bilən islamiyyətin www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 133
nasiyonalizmə ilə deyil, sosializmə ilə əlaqəsi vardır» [109, 113- 114]. Bununla da, Ə.Hüseynzadə belə bir qənaətə gəlirdi ki, zamanın mədəni cərəyanları islamiyyətin və sosializmin deyil, kapitalizm və nasiyonalizmin ziddinədirlər: «Kor qalıb bunu görməyən, fəhm və idrak etməyən camaatlar bu cərəyanlara müqabilə etdikcə içdən çıxılmaz girdablara düşəcəkləri gün kimi aşikardır» [109, 114]. Deməli, Hüseynzadə bu məqaləsində nəinki sosializmi birmənalı şəkildə rədd etmiş, hətta nasiyonalizmlə müqayisədə beynəlmiləl mahiyyət daşıdığı üçün, onun islamçılıqla oxşarlığından belə bəhs etmişdi. Bu baxımdan, Ə.Hüseynzadə Marksın sosializm ideyasına deyil [109, 127], onun törəməsi olan marksizm-leninzmə, yəni rus bolşevizminə qarşı olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1900-1910-cu illərdə Azərbaycan türk ziyalıları arasında islamçılar və milli liberallarla yanaşı, rus bolşeviklərinə yaxın olan milli sosial-demokratlar – milli inqilabçılar (M.Ə.Rəsulzadə və b.) da olmuşdur. M.B.Məmmədzadəyə görə, milli ilberallar və milli inqilabçılar taktiki gediş baxımından fərqli yollar tutsalar da, XIX əsrin ziyalıları tərəfindən elan edilmiş millətçilik prinsiplərinə sədaqətdə ortaq olublar [154, 19]. Ancaq ümumilikdə, Mirzə Bala milli inqilabçıların və milli liberalların prinsip etibarilə müstəqil olmadıqlarını, rus bolşevikləri və rus liberalları ilə bağlı olduqlarını vurğulamışdı. Onun fikrincə, yalnız 1910-cu illərdə onların əksəriyyəti bir araya gələrək Azərbaycan türklərinin müstəqil ideya cərəyanı olan müsavatçılığın – Azərbaycan milli ideyasının təməlini qoymuşlar [154, 36]. M.Ə.Rəsulzadənin öz sözləri ilə desək, bu dövrdə milli inqilabçılar vətənlərini işğal edən çar Rusiyasına qarşı mübarizədə rus sosial-demokratlarla bir yerdə olmağı, digər cərəyanlarla (liberallar, islamçılar və b.) Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|